Altar Altar ne̱si ken se̱ mesa o se̱ weyiteꞌti yej patachtiꞌ. Iyi̱xko altar se̱ kita̱liá o kitatiliá yej kofrece̱rowiliá Dios, wel yo̱lka̱ꞌ o yej moki̱xtiapa ipan mi̱jli. Iyijtiko kuetaxtio̱pan onoya no̱ se̱ altar ka̱n iyi̱xko motatia̱ya incienso. Ijko̱nsan no̱ onoya iyijtiko weyitio̱pan yej onoya Jerusalén. (Xikita “Sacerdote” iwá̱n “Sacrificio” tánipa.)

Amaleci̱tajmej Amaleci̱tajmej kijlia̱yaj ipilowa̱n ipilówa̱mpa Amalec. Amalec inie̱toj Esaú yej inie̱toj Abraham. Amaleci̱tajmej mo‑ijiyaj wa̱n israeli̱tajmej.

Anciano Anciano ken tekiwaj o lider o encargado. Tikitaj ipan libro de Éxodo iga sejsé̱ tribu judiyojmej kipiayaj iyancia̱nojmej yej manda̱rowa̱yaj, yej yo̱léjkeja, wa̱n wel tikijliáj totajwe̱wetkej. Ipan Hechos 14:23 tikitaj iga kita̱lkej ancia̱nojmej yej makitaka̱n tokni̱mej yej kitokaj Cristo.

Ángel Tájto̱l ángel kijto̱jneki tati̱tan yej wi̱ꞌ ipan cielo. A̱ngelejmej onokej ite̱noj Dios ipan cielo iga kiweyimati̱ltijtokej. Dios kiti̱tani a̱ngelejmej iga makipale̱wi tajta̱gaꞌ iwá̱n siwa̱tkej, o iga makimati̱lti̱ka̱n tejté̱ (Heb 1:14). A̱ngelejmej kipale̱wijkej Jesús kua̱ꞌ onoya ipan desierto (Mt 4:11) iwá̱n se̱ ángel wa̱laj kiyo̱lchika̱wako kua̱ꞌ mokno̱matitoya iga yáwija kimikti̱tij (Lc 22:43). Onokej no̱ seꞌpa a̱ngelejmej yej kichi̱waj yej aye̱kti (Mt 25:41; Ap 12:7).

Apóstol Tájto̱l apóstol kijto̱jneki “tati̱tan”. Inochi yej kitokakej Jesús kijlia̱yaj discípulo, iwá̱n de ino̱mej disci̱polojmej, Jesús kitapejpen doce (Lc 6:13). Ino̱mej doce kijlia̱yaj apo̱stolejmej iga Jesús kiti̱tan iga makipojtinemika̱n itájto̱l. San Pablo kijliáj apóstol iga Jesús ki̱xne̱xtilij ipan ojti yej yawi Damasco, iwá̱n kiti̱tan iga makipowa itájto̱l (Hch 9:5).

Arameo Xikita “Hebreo” tánipa.

Arca del pacto Arca del pacto yej ken se̱ baúl o cofre yej chijtoya iga kuawiꞌ yej ito̱ca̱ꞌ acacia wa̱n a̱ltitoꞌ iga oro ino̱ya̱n. Chijtoya ken kijtowa ipan Ex 37:1‑9. Iyijtiko e̱ntoyaj patachteꞌtimej ka̱n ijkuilijtoꞌ diez mandamiento yej Dios kimáꞌ Moisés. No̱ kijtowa ipan Heb 9:4 iga kipiaya se̱ jarra yej kipiá maná iwá̱n no̱ ibasto̱n Aarón.

Arpa Arpa se̱ yej iga tatzotzonalo, chijtoꞌ iga kuawiꞌ yej kixapoyo̱tiáj iga matzajtzi iwá̱n kita̱liáj miaꞌ cuerdas. Ino̱mej cuerdas wel motzotzona iga tomájpil o iga inon yej kijliáj púa o plectro.

Bautizar, mobautiza̱rowa, tabautiza̱rowa, kibautiza̱rowa Ipan tájto̱l griego, bautizar kijto̱jneki “ka̱tzompolaktiáj”. Judiyojmej ka̱tzompolaktijkej iga kine̱xtijkej iga kikajtéjkeja iga kichi̱waj yej aye̱kti iga kitókaja Dios. Ijkó̱n Juan yej tabautiza̱roj, kino̱tzkej tokni̱mej iga makikajte̱waka̱n iga kichi̱waj yej aye̱kti iwá̱n mamobautiza̱ro̱ka̱n, iga na̱ꞌya wi̱ꞌ Jesús. Jesús kijtoj iga yej kicre̱dowaj ipan yéj mamobautiza̱ro̱ka̱n (Mt 28:20).

Borrego Xikita “Oveja” tánipa.

Cabra iwá̱n chivo Cabra se̱ yo̱lka̱ꞌ yej achi ken oveja, eꞌ ayá̱ꞌ pox tzojmiyoj. Ipilowa̱n kijliáj chivo yej okich wa̱n chiva yej siwa̱ꞌ. (Xikita “Oveja” tanipa.)

Camello Camello se̱ yo̱lka̱ꞌ yej má̱j weyi que kawa̱yoj. Iwá̱n ini̱mpa yo̱lka̱ꞌ wel kijyowiá kua̱ꞌ nejnemi miaꞌ días pan desierto ka̱n ateyi a̱ꞌti. Tokni̱mej tejkawij ipan camello iwá̱n wel kiwi̱ga komati carga.

César César, ijkón kijlia̱yaj nochi re̱yejmej yej manda̱rowa̱yaj Roma. (Xikita “Roma” tánipa.) Onoya miaꞌ rey o emperador yej manda̱rowa̱yaj Roma; kua̱ꞌ mikiá se̱, tejkawiá seꞌ, eꞌ nochi kijlia̱yaj “César”. Onoyaj ken César Augusto, César Tiberio, César Claudio y César Nerón.

Circuncisión Circuncisión kijto̱jneki kua̱ꞌ se̱ choochi̱n kitekiliáj ikajlo̱tzi̱n ípan. Dios kitekimáꞌ Abraham iga mamocircuncida̱ro iga kichij pacto wa̱n Abraham (Gn 17:10). Este iná̱n judiyojmej kicircuncida̱rowaj choochichi̱n kua̱ꞌ kipiáj ocho día iga nace̱rojkej iga kimatij iga yejemej ipilowa̱n ipilówa̱mpa Abraham. Apo̱stolejmej kijtojkej iga yej kicre̱dowa ipan Jesucristo ayꞌ kineki mamocircuncida̱ro iga Dios makiye̱ꞌita (Hch 15).

Cordero Cordero iseliꞌpiltzi̱n oveja yej aya kipiá se̱ año, wel no̱ tikijliáj borre̱gojtzi̱n. Ipan iyilwiyo la Pascua sejsé̱ ta̱gaꞌ yej israelita kikuiꞌ se̱ cordero wa̱n kimiktij iga sacrificio iyi̱xtaj Dios. Kua̱ꞌ Juan yej tabautiza̱roj kitaꞌ Jesús, kijlij iga Jesús nokta Dios iCorde̱roj. Ipan libro de Apocalipsis miaꞌ ve̱j tajtowa de Jesús ken Cordero.

Corona Corona achi ken sombrero. Ayéj ná̱mo̱l wel kita̱liá, iga yej kita̱liá corona kijto̱jneki iga manda̱rowa, ken se̱ rey. Ino̱mpa corona ye̱ꞌchijtoꞌ iga tepos ken oro yej pox patiyoj iwá̱n pox mo̱nsajtiꞌ. No̱ onoya seꞌpa corona yej kimakayaj iga premio a veces kua̱ꞌ agaj yej kita̱niá kua̱ꞌ motalowa o momagaj. Ino̱mpa corona chijtoya iga kuaxiwiꞌ yej ito̱ka̱ꞌ laurel. Ino̱mpa pala̱ni, inó̱n iga ipan 1 Ped 5:4 kijtowa iga yej kicre̱dowaj ipan Jesucristo kimakaskej corona “yej ayí̱ꞌ tamis”.

Cortina Cortina mochi̱wa iga tzótzol, iwá̱n iga inó̱n motzakua ventana o motajkotzakua se̱ cuarto. Ipan a̱ltepe̱ꞌ Jerusalén onoya weyitio̱pan, iwá̱n weyitio̱pan‑ijtiꞌ onoya se̱ weyi tzótzol yej kijliáj cortina yej kitajkotzaktoya weyitio̱pan.Ijkó̱n mochij o̱me cuarto; eꞌ ipan segundo cuarto ompa kalakiáj petz ije̱fej sacerdo̱tejmej.

Cristo o Mesías Mesías tájto̱l yej wi̱ꞌ ipan Hebreo. Mesías kijto̱jneki el ungido de Dios, yej Dios kitapejpena. (Xikita tánipa “Ungir”.) Cristo tájto̱l yej wi̱ꞌ ipan griego iwá̱n ino̱nsan kijto̱jneki Mesías. Dios kijtoj ipan itájto̱l iga kiti̱tanis el Mesías iga matama̱nawi̱ki. Judiyojmej kichi̱xtoyaj iga mawi̱ki el Mesías ken rey yej wel kita̱nilia̱ya roma̱nojmej, eꞌ kua̱ꞌ wa̱laj, ayá̱ꞌ miaꞌ judiyojmej kitajto̱lkuikej. Ipan Nuevo Testamento kijkuilojkej de Jesús iwá̱n te̱ne̱xtiliá iga yéj el Cristo, el Mesías.

Desierto Desierto kijliáj wá̱ꞌta̱l ka̱n ayá̱ꞌ poxsan wetzi tiawa̱ꞌ. Iwá̱n ayá̱ꞌ pox weyá kuawimej, ompa ayá̱ꞌ mi̱lchi̱walo, inó̱n iga ayá̱ꞌ pox mocha̱ntilo ipan desierto. Onoꞌ desierto ka̱n petz xá̱lta̱l.

Diácono wa̱n diaconisa Diácono pan tájto̱l griego kijto̱jneki, se̱ yej taservi̱rowa o tapale̱wiá. Ka̱n monechkowaj yej kitokaj Cristo, kita̱lkej dia̱conojmej yej kitayaj iga maye̱ꞌonoka̱n tokni̱mej (Hch 6:1‑6). Ipan Nuevo Testamento onoꞌ ta̱gaꞌ wa̱n no siwa̱ꞌ yej kichi̱waj ini̱mpa tekipáno̱l. Yej siwa̱ꞌ iná̱n quijliáj, diaconisa.(Ro 16:1).

Discípulo Se̱ yej kitoka Jesús wel mojliá discípulo. Jesús kimachtia̱ya idisci̱polojmej iga yejemej no̱ makimachti̱ka̱n sekin. De inochi idisci̱polojmej, Jesús kitapejpen doce (Lucas 6:13). Ino̱mej doce kijlia̱yaj apo̱stolejmej iga kipojtinemiáj itájto̱l toTe̱ko.

Esclavo Kijlia̱yaj esclavo se̱ ta̱gaꞌ o siwa̱ꞌ yej kipiá ite̱ko; tekipanowa̱ya iga ite̱ko iwá̱n awel kichi̱waya ken kineki, niga wel ya̱ya kanaj siga ite̱ko akijtowa. Kinamakayaj esclavo ken iná̱n monamaka yo̱lka̱mej. Tiempo de Jesús poxsan onoya esclavo. Iwá̱n se̱ yej pox motapialia̱ya wel kipiaya 500 escla̱vojmej. ToTe̱ko Jesús iwá̱n San Pablo tajtowa de escla̱vojmej iga no̱ya̱n inó̱n tiempo mo‑i̱xmatiá, iwá̱n kikuikej iga kichijkej comparación. Onoyaj no̱ escla̱vojmej yej motapialia̱yaj, onoyaj yej tamachtia̱yaj wa̱n sekin kinechkojkej itomi̱mej este wel kixtawa̱yaj ite̱ko iga makimajka̱waka̱n. Roma iwá̱n Israel poxsan onoyaj escla̱vojmej.

Escudo Escudo solda̱dojmej kikuij iga moma̱nawiáj iga amo makasi flecha niga espada.

Espada Espada achi ken machete; eꞌ tateki iyo̱mexti ite̱n wa̱n yokachijtoꞌ iga tamiktilo.

Fariseo Fariseojmej achi kimanda̱rowa̱yaj judiyojmej. Tamachtia̱yaj ipan itájto̱l Dios, kén iga judiyojmej manemika̱n igakiꞌ Dios makiye̱ꞌita yejemej. Fariseojmej poxsan katka tatekimakayaj iga mamochi̱wa ken tatekimaka iley Moisés iwá̱n ken iga kitekichi̱wayaj. Eꞌ Jesús iwá̱n Juan yej tabautiza̱rowa̱ya kajajwakej fariseojmej iga ipan iya̱lmajmej ayá̱ꞌ moali̱mpamatij iyi̱xtaj Dios. Onoyaj sekin fariseojmej yej kimelaꞌtokayaj Dios. Xikita no̱ Apéndice (PSA 117).

Griego Griego itájto̱l yej cha̱ntitokej ipan país de Grecia. Xikita ipan Apéndice (PSA 117) ka̱n achi no̱ tajtowa de grie̱gojmej, iwá̱n kén iga roma̱nojmej wa̱lkej wa̱n sej kita̱nilijkej grie̱gojmej. Malej iga achto roma̱nojmej tajtowayaj latín, kikuikej no̱ iga tajtowaj griego.

Hebreo Hebreo itájto̱l israeli̱tajmej, wa̱n iga inó̱n yejemej moto̱ka̱wia̱yaj hebreos. Onoꞌ no̱ seꞌ tájto̱l yej achi ijkó̱mpasan ken hebreo yej ito̱ka̱ꞌ arameo. Arameo ki̱saꞌ ipan ino̱nsan inelwayo hebreo. Ipan tiempo kua̱ꞌ onoya Jesús, miaꞌ judiyojmej tajtowa̱yaj arameo. El Antiguo Testamento ijkuilijtoya ipan hebreo iwá̱n alí̱n ipan arameo. Inó̱n iga kua̱ꞌ judiyojmej onoyaj tio̱pan, má̱j tajtowayaj hebreo.

Herodes Ipan Nuevo Testamento tikitaj miaꞌ yej manda̱rowa̱yaj yej kijliáj Herodes, eꞌ ayéj se̱san ta̱gaꞌ, inó̱n iga kua̱ꞌ titajtowaj de Herodes matikmatika̱n de katiapa nemi titajtowaj. Herodes yej kimijmiktij ko̱kone̱ꞌ kua̱ꞌya nace̱roj Jesús (Mt 2); ino̱nwaꞌ yej kijliá Herodes el Grande, yéj yajki te̱taj de nochi ta̱gaꞌ yej kijliáj Herodes. Itaj yajki se̱ yej irra̱zaj idumeo. (Idumeo se̱ yej ipilowa̱n ipilówa̱mpa Esaú yej iyikni̱n Jacob.) Iwá̱n iye̱ꞌ Herodes el Grande se̱ siwa̱ꞌ yej icha̱n ta̱jli de Arabia, iwá̱n inó̱n Herodes ki‑ojpachij weyitio̱pan yej onoya Jerusalén. Iní̱n Herodes manda̱roj pan pox miaꞌ a̱ltepe̱mej de Palestina. Iwá̱n onoya seꞌ Herodes yej ne̱si pan Mt. 14:1 wa̱n Lc 23:8, ito̱ka̱ꞌ Herodes Antipas yej manda̱roj kua̱ꞌ yó̱lejya Jesús, inó̱n ipiltzi̱n Herodes el Grande. Herodes Antipas kipiaya se̱ iyikni̱n yej ito̱ka̱ꞌ katka Filipo o Felipe yej no̱ kijlia̱yaj Herodes Filipo. Herodes Filipo iye̱ꞌ yajki Cleopatra, iwá̱n kipiaya isiwa̱ꞌ ito̱ka̱ꞌ katka Herodías. Iwá̱n seꞌ Herodes ito̱ka̱ꞌ Herodes Agripa I (Hech 12:1‑25), inie̱toj Herodes el Grande. Iwá̱n yej kipowa Hech. 25 y 26, inó̱n petz kijliáj Agripa, eꞌ ito̱ka̱ꞌ no̱ Herodes Agripa II, yej ipiltzi̱n Herodes Agripa I.

Higo Higo ita̱kilka higue̱rajkuawiꞌ. Higue̱rajkuawiꞌ kimaka ita̱kilka ino̱mpa yej ken a̱makuawiꞌ.

Hisopo Kijliáj hisopo se̱ kochki. Iwá̱n iga iní̱n hisopo kichijkej tálpi̱l iga taajtzelwiá. Tio̱pan, sacerdote kajtzelwia̱ya tejté̱ o la gente iga mochipa̱waj iyi̱xtaj Dios. Xikita no̱ Ex 12.22

Impuestos; Yej kicobra̱rowaj impuestos iga Roma Inó̱n tiempo kua̱ꞌ Jesús onoya ipan país de Israel, inó̱n país ayá̱ꞌ ise̱lti mogoberna̱rowa̱ya iga sekin yej kijliáj roma̱nojmej, wa̱lkej wa̱n kita̱nilijkej israeli̱tajmej iga roma̱nojmej makipiaka̱n inó̱n ta̱jli. Ijkó̱n iga no̱ya̱n ipan país de Israel tatekimakayaj roma̱nojmej. Iwá̱n roma̱nojmej kiki̱xtilijkej tomi̱n judiyojmej, inó̱n tomi̱n yej kijliáj “impuesto”. Onoyaj israeli̱tajmej yej tekipanojkej iga roma̱nojmej iga kicobra̱rowaj impuestos. Israeli̱tajmej kijiyayaj ino̱mej cobrado̱rmej iga kikui̱lia̱yaj tomi̱n iga kimakayaj gobierno de Roma. (Xikita tánipa “Roma”.) No̱ onoya seꞌpa impuesto yej nochi judiyojmej kixta̱wayaj iga wel mamochi̱wa nochi yej moneki ipan weyitio̱pan.

Incienso Incienso achi kensan cópal, iga incienso tapopo̱chwia̱yaj sacerdo̱tejmej tio̱pan‑ijtiꞌ iga kiweyimati̱ltia̱yaj Dios.

IPiltzi̱n Ta̱gaꞌ, Hijo del hombre Kua̱ꞌ Jesús tajtoj de yéj, kikuiꞌ iga ito̱ka̱ꞌ yej ijkuilijtoꞌ ipan libro de Daniel (Dan 7:13). Tajtowa de se̱ yej ken iPiltzi̱n ta̱gaꞌ; inó̱n kijto̱jneki iga yéjsan yej ta̱gaꞌ yej wa̱laj ipan cielo. Kijto̱jneki no̱ iga yéj el Mesías iwá̱n el Cristo. (Xikita “Cristo” ajko.) Kua̱ꞌ Jesús mo‑ijlij iga iPiltzi̱n Ta̱gaꞌ, inó̱n iga ayá̱ꞌ moweyimatiꞌ, eꞌ yej kikáꞌ anka no̱ kimati iga tajtowa de agaj yej reina̱ro̱j nokta.

Israel, israelita, israeli̱tajmej Abraham mochij te̱taj iga Isaac, iwá̱n Isaac mochij te̱taj iga Jacob, iwá̱n Jacob mochij te̱taj iga Judá. Dios kipataꞌ ito̱ka̱ꞌ Jacob, kita̱lilij Israel. (Gen 32:28) Ipilowa̱n ipilówa̱mpa Israel kijliáj israeli̱tajmej. (Xikita no̱ “Judío” tánipa.)

Iyilwi ra̱nchojtzitzi̱n o fiesta de tabernaculos Judiyojmej quichi̱waj ilwiꞌ yej kijliáj ra̱nchojtzitzi̱n iga kejla̱mikiáj kén iga mocha̱ntijtinenkej ipan desierto kua̱ꞌ ki̱skej Egipto (Deut 16:16). Kichi̱waj ra̱nchojtzitzi̱n ipan ipa̱tioj kajli wa̱n ompa onokej se̱ semana. No pa̱kilo iwá̱n momaka gracias Dios iga yej moki̱xtiáj mi̱lijtiꞌ.

Iyilwiyo la Pascua Judiyojmej kichi̱waj ilwiꞌ yej kijliáj la Pascua iga amo make̱lka̱waka̱n ken Dios kiki̱xtijkej Egipto iga escla̱vojtitoyaj ompiga. Pascua kijto̱jneki pan hebreo “san panoj” o “panoj wejka” iga iyá̱ngel Dios panoj wejka, iwá̱n ayá̱ꞌ mikikej israeli̱tajmej kua̱ꞌ mikikej iko̱pompilowa̱n egi̱pciojmej (Ex 12:1‑30, 1 Cor 5:7).

Iyilwiyo Pentecostés Ipan iyilwiyo Pentecostés judiyojmej kejla̱mikij yej kiki̱xtiáj ipan mi̱jli, pa̱kilo iwá̱n kimakaj gracias Dios (Ex 23:16). Momaka Dios yej áchtopa ita̱kilka yej moto̱ka. Má̱j má̱j, iní̱n ilwiꞌ achi mopatatiajki iga mamoejla̱miki no̱ iga Dios kimáꞌ Moisés diez mandamiento ipan tepe̱ꞌ Sinaí. Kimáꞌ kua̱ꞌ pánoja cincuenta días iga judiyojmej ki̱skej Egipto.

Judío, judiyojmej Achto quijlia̱yaj Judío se̱ yej cha̱ntitoꞌ ipan ta̱jli yej ito̱ka̱ꞌ Judá (Xikita no̱ Israel ajko.) Ajachi ajachi inochi israeli̱tajmej quijlia̱yaj no̱ judiyojmej. Iná̱n wel tikijtowaj iga ino̱nsan kijto̱jneki, israelita, judío o gente hebreo.

Kén iga Dios reina̱rowa Jesús miaꞌ ve̱j tajtoj de kén iga reina̱rowa Dios. Kipowaꞌ miaꞌ ka̱n mami̱xkui̱tilo iga mamoentende̱ro kén iga reina̱rowa Dios. Jesús wi̱‑oꞌ sej iga no̱ya̱n yawi reina̱ro̱ti Dios. Eꞌ iná̱n a̱ꞌsan ne̱siꞌ yej mote̱makas iga makichi̱wa ken Dios kineki, Dios reina̱rówaya ipan yéj.

Kimilo̱la̱maꞌ Ikyay tajkuilowa̱yaj ipan kuetax wa̱n pan a̱maꞌ. Siga achi weyaktiꞌ kuetax o a̱maꞌ, kimimilchijkej, inó̱n iga mojtowa “kimilo̱la̱maꞌ” o rollo.

Kuetaxtekon Kuetaxtekon mochi̱waya iga ikuetaxyo borrego o seꞌ yo̱lka̱ꞌ, iwá̱n ompa moakiaya vino o a̱ꞌti. No̱ sekin san ken iga kixi̱pe̱wayaj se̱ borre̱gojtzi̱n, kimajma̱kolochowaj wa̱n kijijxilpiaya inó̱n kuetax iga mochi̱waya kuetaxtekon.

Kuetaxtio̱pan Dios kitekimáꞌ israeli̱tajmej iga makichi̱waka̱n se̱ tio̱pan yej wel makajkokuika̱n wa̱n wel makixiti̱naka̱n iga makiwi̱gaka̱n ka̱n nemiáj ipan desierto (Ex 26). Chijtoya iga kuawiꞌ wa̱n tzaktoya iga kuetax, inó̱n iga kijliáj kuetaxtio̱pan. Xikita no̱ tánipa “Tio̱pan” wa̱n “Weyitio̱pan”.

Lagar Lagar kichi̱wayaj pan tepetaꞌ. Kichijkej se̱ weyi xapoꞌ iwá̱n ompa kita̱taksayaj uva iga kipa̱tzkaj. Lagar kipiá ka̱n ixi̱ka iya̱yo uva iga mote̱miá kuetaxtekon.

Lanza Lanza ken se̱ witzoꞌ yej iga to̱kalo. Lanza kipiá tepos ipan ipu̱ntaj iwá̱n pox tateki, iwá̱n inó̱n yokachijtoꞌ nokta iga tamiktilo. (Xikita dibujo ajko ka̱n “Escudo”.)

Lepra Yej kipiá lepra, pala̱ntoꞌ ikajlo̱ꞌ iwá̱n este wel majpilteyi̱ni. Iwá̱n iga motatiá pan tiꞌti ayꞌ kimachi̱liá nité̱. Lepra tamopa, inó̱n iga judiyojmej kipoxmajmawilia̱yaj yej kipiayaj lepra iwá̱n ayá̱ꞌ kina̱ꞌtechowa̱yaj. Kijlia̱yaj lepra no̱ seꞌpa enfermedad yej ipan se̱ ikajlo̱ꞌ kipiá yej ayéj melaꞌle̱praj iga ayá̱ꞌ te̱mopa. No̱ kijlia̱yaj lepra tzótzol o kuetax yej poxkatokej. No̱ pared ka̱n poxkatoꞌ kijlia̱yaj lepra. Ijkó̱n tikitaj iga lepra ayéj se̱san kokolis, eꞌ nochi ini̱mej tejté̱ yej ayoꞌ ye̱kti.

Levadura Levadura kikuij iga ka̱xakualowaj wa̱n tixti de trigo iga mamoposa̱wa, inó̱n kichi̱waj kua̱ꞌ aya kakiáj ipan horno. Ipan itájto̱l Dios kikuij iga mami̱xkui̱tilo ken tejté̱ yej kimopa o weyá; wel tane̱xtiliá iga tejté̱ yej aye̱kti, o no̱ wel yej ye̱kti. Ipan Antiguo Testamento kijtowa iga ipan iyilwiyo la pascua mokua̱ya pa̱n yej akipiá levadura, iga kejla̱mikiáj iga kikno̱chijkej poxsan kua̱ꞌ ki̱skej Egipto (Ex 12). Levadura ayá̱ꞌ wel kikuiáj iga ofrenda (Lv 2:11). Jesús kejla̱miki iní̱n yej taposa̱wayaltiá kua̱ꞌ kino̱no̱tza idisci̱polojmej iga kijliáj iga amo makikuika̱n ilevadu̱rajmej fariseojmej iwá̱n saduceojmej (Mt 16:6). Ijko̱nsan no̱ kichi̱wa Pablo kua̱ꞌ kino̱no̱tza yej icha̱mej Corinto iga mamochipa̱waka̱n ipan “ikyapa levadura” (1 Cor 5:6‑8). Jesús, kicompara̱dowa ka̱n reina̱rowa Dios wa̱n levadura, kén iga kiposa̱wayaltijtiá ajachi ajachi tixti este que momelaꞌposa̱wa (Mt 13:33).

Levita Leví se̱ ipiltzi̱n Israel. Israel no̱ ito̱ka̱ꞌ Jacob. Ipilowa̱n ipilówa̱mpa Leví kijlia̱yaj Levi̱tajmej. Aarón katka Levita, wa̱n Dios kitapejpen iga mamochi̱wa sacerdote. Ijkó̱n petz ipilowa̱n ipilówa̱mpa Aarón mochijkej sacerdo̱tejmej, eꞌ ayá̱ꞌ nochi, sékinsan. Onoyaj levi̱tajmej yej no̱ tekipanowa̱yaj weyitio̱pan iga kipale̱wijkej sacerdo̱tejmej. (Heb 7:5, 7:11. Xikita “Tribu” iwá̱n “Sacerdote” tánipa.)

Obispo Ipan tájto̱l griego obispo kijto̱jneki se̱ yej kitztoꞌ yej sekin nemi kichi̱waj. Kua̱ꞌ mo‑ijkuiloj Nuevo Testamento, se̱ obispo ken se̱ pastor iga kicuida̱rowa̱ya se̱ grupo tokni̱mej yej kitokaj Cristo, ken tikijtowaj, se̱ iglesia. Kua̱ꞌ panoj achi miaꞌ años, pe̱ꞌ iga kijlia̱yaj obispo se̱ yej kicuida̱rojtoya miaꞌ iglesia.

Olivo Olivo se̱ kuawiꞌ yej mokua ita̱kilka. Judiyojmej poxsan kito̱kkej oli̱vojkuawiꞌ iga kiki̱xtia̱yaj aceite yej este a̱man no̱ pox vale̱rowa. Jesús tekiya̱ya pan se̱ tepe̱ꞌ yej ito̱ka̱ꞌ Olivos. Ijkó̱n kito̱ka̱wij iga ompa onoya komati oli̱vojkuawiꞌ.

Oveja iwá̱n borrego Oveja se̱ yo̱lka̱ꞌ yej pox tzojmiyoj. Iga itzojmiyo oveja judiyojmej kichijkej tzotzolmej, no̱ kikua̱yaj inakayo. Ipiltzi̱n oveja, kua̱ꞌ kipiá se̱ o o̱me año, yej okich kijliáj borrego, yej siwa̱ꞌ borrega. (Miaꞌ ki̱xmatij oveja iga borrego.) Oveja achi ken cabra, xikita “Cabra” ajko. Xikita no̱ “Cordero” ajko.

Policiyajmej yej tacuida̱rowaj weyitio̱pan Ini̱mej policiyajmej, ayéj ipoliciyajmej na̱mo̱ltekiwaj, sino que ipoliciyajmej yej manda̱rowa̱yaj weyitio̱pan. Ini̱mej policiyajmej tekipanowa̱yaj iga yej manda̱rowa̱yaj weyitio̱pan iwá̱n kicuida̱rowa̱yaj weyitio̱pan; wa̱n kiki̱tzkia̱yaj ken yej takuejkuesowa̱yaj.

Profeta Se̱ profeta Dios kimaka tájto̱l iga makijli sekin. Ipan Antiguo Testamento profe̱tajmej kijkuilojkej li̱brojmej ka̱n Dios tano̱no̱tza iwá̱n kijtowa yej yáwi‑oꞌ mochi̱wati.

Roma Roma se̱ weyi‑a̱ltepe̱ꞌ yej ónogoꞌ a̱man pan país de Italia. Kua̱ꞌ mo‑ijkuiloj el Nuevo Testamento, Roma onoya iga capital se̱ weyi país. Yej wa̱lkej roma kijlia̱yaj roma̱nojmej. Roma̱nojmej manda̱rowa̱yaj ipan miaꞌ pai̱smej yej kita̱nilijkej iga kichijkej guerra. Irre̱y kijlia̱yaj César. (Xikita “César” ajko.) Roma̱nojmej kitaksatoyaj la gente de ino̱mej país, wa̱n kita̱lkej tajta̱gaꞌ iga makigoberna̱ro̱ka̱n. (Xikita “Impuestos” tánipa).

Sacerdote Se̱ sacerdote kimati ken mochi̱wa iga moweyimati̱ltiá Dios, iwá̱n itekipáno̱l iga kipale̱wiá la gente iga maye̱ꞌonoka̱n iyi̱xtaj Dios. Eꞌ iga la gente yej ikyapa judiyojmej, kichi̱wayaj ken kijtowa la ley yej Dios kimáꞌ Moisés, iga se̱ sacerdote judío kineki ma‑ijya se̱ ta̱gaꞌ yej itrí̱bujpa Leví iwá̱n yej ma‑ipilówa̱mpa ipilowa̱n Aarón yej ite̱ko̱ko‑ikni̱n Moisés. Sacerdo̱tejmej tekipanowa̱yaj ipan kuetaxtio̱pan, iwá̱n má̱j má̱j ipan weyitio̱pan yej kichijkej Jerusalén. Sacerdo̱tejmej iga wel makichi̱waka̱n itekipano̱lmej onoyaj Levi̱tajmej yej kipale̱wia̱yaj, eꞌ petz sacerdo̱tejmej wel kalakiáj ka̱n moweyimati̱ltiá Dios ipan kuetaxtio̱pan, iwá̱n má̱j má̱j ipan weyitio̱pan yej kichijkej Jerusalén. (Xikita no̱ “Altar” iwá̱n “Levita” ajko.)

Sacrificio Sacrificio, tejté̱ yej agaj kimaka Dios, wel yo̱lka̱ꞌ, wel yej moki̱xtia̱ya mi̱lijtiꞌ, ita̱kilka kuawiꞌ o seꞌ tejté̱. Judiyojmej kimakayaj sacrificio iga kimakaj gracias Dios, iga kitajtanilij perdón o iga maye̱ꞌonoka̱n, iwá̱n no̱ iga kixta̱waj yej aye̱kti kichijkej. Kita̱lkej sacrificio iyi̱xko altar. Onoya sacrificio yej nochi kitatijkej, wa̱n onoya no̱ yej tájkolsan kitatijkej wa̱n seꞌ tájkol kikuajkej yejemej.

Saduceo Saduceo se̱ ta̱gaꞌ yej tamachia̱ya ipan itájto̱l toTe̱ko. Tiempo de Jesús ayá̱ꞌ onoya komatimej saduceo. Onoya má̱j komati fariseojmej, eꞌ saduceojmej pox manda̱rowa̱yaj, wa̱n ri̱cojmej katka. Yejemej petz kiye̱ꞌitakej achto cinco li̱brojmej yej onoꞌ ipan Antiguo Testamento. Akicre̱dojkej iga ojpa‑isalo.

Samaria, Samaritanos Yej icha̱n estado o ta̱jli de Samaria mona̱miktijkej wa̱n yej ayéj judiyojmej. Samarita̱nojmej kijiyayaj yej melaꞌjudiyojmej, iwá̱n judiyojmej kijiyayaj samarita̱nojmej. Ipan íta̱l Samaria kichijkej seꞌ weyitio̱pan ka̱nkiꞌ kiweyimati̱ltijkej Dios, iga judiyojmej akiye̱ꞌitakej iga samarita̱nojmej maasika̱n weyitio̱pan Jerusalén. Samarita̱nojmej kipale̱wijkej sekin yej kimikti̱jnekij judiyojmej.

Santa Cena La Santa Cena kijliáj kua̱ꞌ yej kitokaj Cristo monechkowaj iga sentakuaj. Mochi̱wa kensan tatekimáꞌ Jesús iga amo make̱lka̱waka̱n te íga miguiꞌ ipan cruz. (Lc 22:19, 20 y 1 Cor 11:23‑34)

Tajkóta̱l o Isla Tajkóta̱l o isla: se̱ ta̱jli yej kiyawalojtoꞌ a̱ꞌti. Onoꞌ tajkóta̱l yej pox weyi ke̱ꞌ se̱ país, ka̱n onoꞌ komati a̱ltepe̱mej.

Tama̱nawiá toTe̱ko, Salvar Nochi kichi̱wa yej aye̱kti iyi̱xtaj toTe̱ko Dios, (Ro 3:23); kajasi iga Dios makikno̱chi̱wa yej ayompa nemi. Jesucristo miꞌ iga kixtaj nochi yej aye̱kti yej se̱ kichi̱wa, ijkó̱n kima̱nawiá yej moconfia̱rowa ipan yéj. Kima̱nawiá iga nochipa maono iwá̱n Dios.

Tio̱pan Tio̱pan kajli ka̱n monechkowaj iga kiweyimati̱ltiáj Dios. Judiyojmej achto monechkojkej ipan kuetaxtio̱pan ipan desierto, wa̱n después ipan weyitio̱pan Jerusalén. (Xikita no̱ “Kuetaxtio̱pan” ajko, wa̱n “Weyitio̱pan” tánipa.) Kua̱ꞌ rey de Babilonia kita̱nilij judiyojmej iwá̱n kiwi̱gakej ipan ipaí̱s de Babilonia, íkua̱ꞌ pe̱ꞌ iga monechkowaj judiyojmej nijnijiga, iga awel asij weyitio̱pan. Kua̱ꞌ itie̱mpoj Jesús judiyojmej monechkowa̱yaj nijnijiga agaj icha̱n. Onoya no̱ ka̱n kiyokachijkej kajli iga tio̱pan. Kijliáj sinagoga ka̱n judiyojmej monechkowaj iga kiweyimati̱ltiáj Dios iwá̱n momachtiáj itájto̱l.

Tribu Tribu kijto̱jneki se̱ grupo tokni̱mej yej kipiáj se̱san iyikyapatajwé̱j. Ipilowa̱n ipilówa̱mpa Israel nochi kijliáj israeli̱tajmej. Israel kipiáꞌ doce ipilowa̱n iwá̱n sejsé̱ ipilowa̱n mochij se̱ grupo yej kijliáj tribu. Ijkó̱n onoyaj doce tribu israeli̱tajmej. (Xikita ajko “Israel” wa̱n “Judío”.)

Ungir Ungir kijto̱jneki motoya̱wa aceite ipan agaj itzontekon. Onoꞌ yej kungi̱rowaj iga mane̱si iga yokatitoꞌ iga se̱ tekipáno̱l, ken se̱ rey. Ipan Nuevo Testamento Jesús kungi̱roj yej enfe̱rmojmej (Mc 6:13) iwá̱n Santiago kijtowa iga kua̱ꞌ ti‑ora̱dowaj iga yej enfermo, no̱ matikungi̱ro̱ka̱n o ken tikijtowaj, matikua̱pa̱tzo̱ka̱n iga aceite (Stg 5:14).

Uva Uva se̱ kuamekaꞌ yej mokomo̱na iwá̱n mokua ita̱kilka. Uva achi ken tojtoloktzi̱n. Mopa̱tzka uva iwá̱n wel mochi̱wa vino iga iya̱yo. Se̱ u̱vajkuawiꞌ wel ta̱ki miaꞌ años. Uva kikuij iga comparación ipan itájto̱l Dios. Ipan Isaías 5 ne̱si iga israeli̱tajmej ken kua̱ꞌ u̱vajyoj. Anka pan Apocalipsis 14, uva kijto̱jneki la gente.

Weyitio̱pan Weyitio̱pan kichijkej judiyojmej Jerusalén. Achto kichij Salomón yej ipiltzi̱n David (1 Reyes 6). Inó̱n weyitio̱pan kixiti̱nkej yej icha̱mej Babilonia yej wa̱lkej wa̱n kita̱nilijkej judiyojmej. Kua̱ꞌ judiyojmej mokuepkej sej de Babilonia, kichijkej seꞌ weyitio̱pan Jerusalén (Esd 5). El rey Herodes ki‑ojpachij inó̱n weyitio̱pan iga má̱j maye̱ꞌne̱si wa̱n kichij má̱j weyi. Jesús kijtoj iga kixiti̱naskej ino̱nsan weyitio̱pan, (Mt 24:2) wa̱n ijkó̱n mochij kua̱ꞌ roma̱nojmej kixiti̱nkej el año 70. Ipan ti̱ltiꞌtájto̱l mo‑i̱xmati weyitio̱pan ken templo, eꞌ ayéj na̱mo̱lte̱mploj. Xikita no̱ ajko “Tio̱pan” iwá̱n “Kuetaxtio̱pan”.

Yej ayi̱ꞌpa mo‑ita, o milagro Jesús kichij yej ayi̱ꞌpa mo‑ita; ipan español kijliáj “milagro”. Kua̱ꞌ Jesús kichij yej ayi̱ꞌpa mo‑ita, mone̱xtij iga Dios kipale̱wia̱ya iwá̱n miaꞌ kicre̱dojkej. Milagro no̱ kijliáj señal (Jn 2:11). Ijkí̱n milagro tejté̱ yej ayí̱ꞌ mo‑ita yej tane̱xtiliá iga Jesús ayéj na̱mo̱lta̱gaꞌ, sino iPiltzi̱n Dios.

Yej tamachtiá ipan iley Moisés Onoya se̱ grupo yej ipan español kijliáj “escribas”, itekipáno̱l iga ki‑ojpa‑ijkuilowa̱yaj itájto̱l Dios iwá̱n tamachtia̱yaj. Yejemej kijtowa̱yaj ken wel mamochi̱wa ijkó̱n ken tatekimaka iley Moisés yej ijkuilijtoꞌ ipan Antiguo Testamento.