\id MAT - Gwahatike NT [dah] -Papua New Guinea 2000 (web version -2013) \h Matiyu \toc1 Matiyu beleŋ mere igiŋ Yesu niŋ yitiŋ kayyiŋ \toc2 Matiyu \toc3 Mat \mt1 Matiyu \mt2 Matiyu beleŋ mere igiŋ Yesu niŋ yitiŋ kayyiŋ \c 1 \s Yesuyen megen niŋ asem yago \r (Luk 3:23-38) \p \v 1 Gabe Yesu Kristuyen asem weŋ Abraham hitte mat waŋ waŋ Israel marte doyaŋ al kuruŋ Dewit hitte, irde yeŋ hitte mat waŋ waŋbe Yesu forok yiriŋ goyen asaŋde katiŋbe gahade: \p \v 2 Be, Abraham urmiŋbe Aisak. Aisak urmiŋbe Yekop. \li Munaŋ Yekop urmiŋ weŋbe Yuda, itiŋ weŋyabe kuliŋ yagoya. \li \v 3 Yuda urmiŋ waraŋbe Peresya kuliŋ Seraya. Irde ire itiŋya gote miliŋbe Tamar. \li Peres urmiŋbe Hesron. Hesron urmiŋbe Ram. \li \v 4 Be, Ram urmiŋbe Aminadap. Irkeb Aminadap urmiŋbe Nason. Nason urmiŋbe Salmon. \li \v 5 Salmon urmiŋbe Boas. Boas miliŋbe Rahap. Bere gobe Yuda mar bere moŋ. \li Boas urmiŋbe Obet. Obet miliŋbe Rut. Bere gayen wor Yuda mar bere moŋ. Munaŋ Obet urmiŋbe Yesi. \li \v 6 Yesi urmiŋbe Yuda marte doyaŋ al kuruŋ Dewit. \li Dewit urmiŋbe Solomon. Solomon miliŋbe Batseba. Bere gayen wor Yuda mar bere moŋ. Dewit beleŋ uŋ Uria mayke kamkeb tiriŋ. \li \v 7 Solomon urmiŋbe Rehoboam. Rehoboam urmiŋbe Abia. Abia urmiŋbe Asa. \li \v 8 Asa urmiŋbe Yehosafat. Yehosafat urmiŋbe Yehoram. Yehoram urmiŋbe Usia. \li \v 9 Usia urmiŋbe Yotam. Yotam urmiŋbe Ahas. Ahas urmiŋbe Hesekia. \li \v 10 Hesekia urmiŋbe Manase. Manase urmiŋbe Emon. Emon urmiŋbe Yosaia. \li \v 11 Irkeb Yosaia urmiŋbe Yehoiakinya kuliŋ yagoya. \li Yehoiakinya kuliŋ weŋya hinhanyabe Babilon naŋare niŋ fuleŋa mar beleŋ waŋ gasa yirde bul yirde meteŋ marmiŋ yirniŋ yeŋ Babilon yukamiŋ. \li \v 12 Be, Babilon yukamiŋ go mulgaŋ heŋ naŋamde kwamiŋ. Irdeb Yehoiakinbe urmiŋ Sealtiel miŋyaŋ hiriŋ. Sealtiel urmiŋbe Serubabel. \li \v 13 Serubabel urmiŋbe Abiut. Abiut urmiŋbe Eliakim. Eliakim urmiŋbe Aso. \li \v 14 Be, Aso urmiŋbe Sadok. Sadok urmiŋbe Akim. Akim urmiŋbe Eliut. \li \v 15 Eliut urmiŋbe Eleasa. Eleasa urmiŋbe Matan. Matan urmiŋbe Yekop. \li \v 16 Irkeb Yekop urmiŋbe Yosep. Yosepbe Maria uŋ. Maria biŋde matbe Yesu Kristu\f + \fr 1:16 \ft Kristu gobe Hiburu mere matbe Mesaia. Gote miŋbe alya bereya Al Kuruŋ hitte Yumulgaŋ teŋ teŋ Al.\f* gogo forok yiriŋ. \p \v 17 Niŋgeb Abraham hitte mat waŋ waŋ Dewit hitte hiriŋ goyen asi basaŋmiŋ yagobe tumŋaŋ 14. Irde Dewit hitte mat waŋ waŋbe Babilon niŋ mar beleŋ gasa yirde Babilon yukamiŋde goyenter wor asi basaŋmiŋ yagobe 14 po. Irdeb gor mat waŋ waŋ Yesu Kristu kawaŋ hiriŋde gor wor 14 po. \s Maria beleŋ Yesu kawaŋ kiryiŋ \r (Luk 2:1-7) \p \v 18 Be, Yesu Kristu kawaŋ hiriŋ gobe gahade: miliŋ Mariabe Yosep niŋ tubul teŋ untek yeŋ merem tiyamiŋ gega, Mariabe Yosep goya tumŋaŋ ma heŋya biŋ yaŋ hiriŋ. Irkeb Yosep beleŋ keneŋ bebak tiyyiŋ. Goyenpoga diriŋ gobe Holi Spirityen tareŋde Maria biŋde forok yiriŋ goyen ma nurdeb kukuwamŋeŋ nuryiŋ. \v 19 Gega Maria goyen tetek al Yosep gobe al huwak uliŋde merem moŋ geb, goyen keneŋbe kawan po takira tike al budam nurkeb Maria go memya heŋ heŋ ge igiŋ ma nurdeb bada heŋ daha mat kura balmiŋ tubul timewoŋ yeŋ nurde hinhin. \v 20 Goyenbe goke dufay heŋ hikeyab Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ mitere forok yeŋbe inyiŋ. “Dewit asem Yosep, gebe Maria teŋ teŋ niŋ al beleŋ daha wet kura gineŋ gineŋ niŋ kafura heŋ bada ma hawayiŋ. Diriŋ biŋde hi gobe Holi Spirityen tareŋde forok yiyuŋ. \v 21 Niŋgeb biŋde hi gobe diriŋ al diriŋ kawaŋ kiryeŋ. Yeŋ beleŋ gab alya bereyamiŋ mata buluŋ teŋ haŋ bana mat yumulgaŋ tiyyeŋ. Niŋgeb deŋembe ‘Yesu’\f + \fr 1:21 \ft Deŋe gote miŋbe “Dumulgaŋ teŋ teŋ Al”.\f* inayiŋ,” inyiŋ. \p \v 22 Be, mata kuruŋ gabe Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ mere basaŋ almiŋ momoŋ irke basaŋ heŋ tagalyiŋ goyen gogo forok yiriŋ. \v 23 Mere tiyyiŋ gobe gahade: “Bere foŋeŋ kura alya ma kuŋ hitiŋ beleŋ biŋ heŋbe diriŋ al diriŋ kura kawaŋ kiryeŋ. Irkeb ‘Immanuel’ innayiŋ,” inyiŋ. Immanuel gote miŋbe ‘Al Kuruŋbe neŋya hite’. \p \v 24 Be, Yosep go mite tiyyiŋde mat huwardeb Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ saŋiŋ po mere iryiŋ gwahade po Maria goyen teŋ yamiŋde kuriŋ. \v 25 Goyenbe yeŋya ma ferde hinaryum. Kuŋ kuŋbe Maria gobe diriŋ al diriŋ kawaŋ kiryiŋ. Irkeb Yosep beleŋ “Yesu” inyiŋ. \c 2 \s Naŋa yeneŋ bebak teŋ teŋ mar Yesu kinniŋ yeŋ wayamiŋ \p \v 1 Be, Yesube Herot Yudia naŋare niŋ doyaŋ al kuruŋ hinhinya Yudia naŋa bana goŋ niŋ taun dirŋeŋ kura Betlehem gor kawaŋ hiriŋ. Be, diriŋ go kawaŋ hiriŋ kamereb naŋa waŋ waŋ beleŋ niŋ mar kura Yerusalem taunde wayamiŋ. Mel gobe dinambe yeneŋbe kame da mata kura forok yiyyeŋ goyen bebak teŋ haŋyen mar. \v 2 Be, mel go waŋbe gusuŋaŋ hamiŋ. “Yudia naŋare niŋ doyaŋ al kuruŋ hiyyeŋ al gayamuŋ ga forok yiyuŋ gobe dare hi? Naŋa waŋ waŋ beleŋ mat dinambemiŋ keneŋbe doloŋ irniŋ yeŋ gago wayhet,” yamiŋ. \p \v 3 Be, Herot go mere goyen nurdeb, “Diriŋ gore kame kuruŋ heŋ asogo nirde gasuŋne tiyyeŋ,” yeŋbe kafura hiriŋ. Yerusalem taunde hinhan mar wor budam wor po mere go nurdeb diriŋ goke teŋ kanduk buluŋ kura forok yiyyeŋ yeŋ kafura hamiŋ. \v 4 Irkeb Herot beleŋ Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ marte karkuwaŋyabe Moseyen saba tagal tagal marya hoy yirdeb, “Mesaiabe damde kawaŋ hiyyeŋ?” yineŋ gusuŋaŋ yiryiŋ. \v 5 Irkeb wol heŋbe, “Yudia naŋare niŋ taun Betlehem gor kawaŋ hiyyeŋ. Al Kuruŋyen mere basaŋ al kura beleŋbe gahade kayyiŋ: \q1 \v 6 ‘Be, deŋ Betlehem niŋ mar, \q2 deŋ hitte al kura forok yeŋ nere alya bereya Israel mar gote doyaŋ al kuruŋ hiyyeŋ. \q2 Irkeb deŋtiŋ dirŋeŋ goyen kuruŋ hiyyeŋ. \q1 Niŋgeb deŋbe Yudia naŋa bana goŋ niŋ al deŋem yaŋ mar gote folek,’ yitiŋ hi. \rq Maika 5:2\rq* \m Niŋgeb Mesaiabe Betlehem forok yiyyeŋ,” inamiŋ. \p \v 7 Irkeb Herot beleŋ diriŋ gobe daha naŋa kawaŋ hiriŋ goyen bebak tiye yeŋbe naŋa waŋ waŋ beleŋ niŋ al karwo dinambe yeneŋ bebak teŋ teŋ mar goyen balmiŋde hoy yirdeb, “Daha naŋa wor po dinambe goyen forok yiyuŋ?” yinkeb gwaha naŋa kintiŋ ineŋ momoŋ iramiŋ. \v 8 Irkeb Herot beleŋ usi yirdeb, “Betlehem kunaŋ. Kuŋbe diriŋ goke keŋkela po naŋkennayiŋ. Keneŋbe araŋ po waŋ momoŋ nirnayiŋ. Irkeb ne wor kuŋbe doloŋ ireŋ,” yinyiŋ. \p \v 9 Be, mel gobe Herot beleŋ gwaha yinkeb Betlehem kuniŋ yeŋ kwamiŋ. Irkeb dinambe naŋa waŋ waŋ beleŋ kenamiŋ goyen naŋa kota meheŋ heŋ kuŋbe diriŋ hinhin ya turte gor bada hiriŋ. \v 10 Dinambe gore gwaha tike keneŋbe mel go amaŋeŋ nuramiŋ. \v 11 Irdeb ya bana hurkuŋ diriŋya miliŋya goyen yeneŋbe dokolhoŋ yuguluŋ teŋ diriŋ goyen doloŋ iramiŋ. Irdeb det kura diriŋ go unniŋ yeŋ yawayamiŋ goyen hol yirdeb unamiŋ. Gol horaya det kura toropa yara kake hamiŋ teŋ hiyen gwahade goyabe guram hamŋeŋ igiŋ wor po yawayamiŋ goyen unamiŋ. \v 12 Be, Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ mitere, “Mulgaŋ heŋ Herot hitte ma kunayiŋ,” yineŋ hayhay yiryiŋ. Irkeb beleŋ hoyaŋ mat naŋam kwamiŋ. \s Yosep beleŋ Yesuya miliŋ Mariaya yade Isip kuriŋ \p \v 13 Mel go kukeb Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ mitere Yosep hitte forok yeŋbe, “Herot beleŋ diriŋ gayen maymeke kami yeŋ naŋkeneŋ tiya. Niŋgeb huwarde diriŋya miliŋya gayen yade busaharde Isip naŋare kuŋ goŋ hinayiŋ. Irdeb ne po doyaŋ nirde hinayiŋ. Mulgaŋ henaŋ dinmeke gab mulgaŋ henayiŋ,” inyiŋ. \v 14 Be, Yosep go biŋ bak yeke huwardeb wawuŋ goyen po ire miliŋya go yadeb busaharde Isip naŋare kwamiŋ. \v 15-18 Irkeb Herot gobe doyaŋ hemaŋbe naŋa waŋ waŋ beleŋ niŋ mar gobe usi niraŋ yeŋ nurdeb biŋ ar wor po yiriŋ. Irkeb Betlehemya tiyuŋ mukŋeŋ biŋyaŋ bana goŋ niŋ al diriŋ dirŋeŋ damam irawa mat bam beleŋ gobe tumŋaŋ gasa yirke kamnaŋ yeŋ fuleŋa marmiŋ hulyaŋ yiryiŋ. Gobe naŋa waŋ waŋ beleŋ niŋ mar beleŋ haŋkapya wor po naŋamde dinambe kenamiŋde gor mat gagasiya damaya kapyaŋ heŋbe gogo, “Diriŋbe damam irawa mat bam beleŋbe gasa yirnayiŋ,” yinyiŋ. Go tiyyiŋ gobe bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ al Yeremaia beleŋ yiriŋ goyen forok yiriŋ. Meremiŋbe gahade: \q1 “Al beleŋ al kura Rama taunde biŋ misiŋ kateŋ eseŋ obam teŋ epte ma teŋ hike nuramiŋ. \q1 Eseŋ gobe Resel beleŋ dirŋeŋ weŋ kamde pasi hamiŋ goke eseŋ hinhin. \q1 Niŋgeb al kura beleŋ yolŋa irke bada hetek moŋ,” yitiŋ hi. \rq Yeremaia 31:15\rq* \p Be, Yosepya diriŋmiŋmiŋya go kuŋ Isip hike hikeb Herot go kamyiŋ. Irke gab mulgaŋ hamiŋ. Go tiyamiŋ gobe Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ, “Urnebe Isip naŋa tubul teŋ waŋ waŋ niŋ hoy irmiŋ,”\f + \fr 2:15-18 \ft Hosea 11:1\f* yiriŋ goyen mere basaŋ almiŋ Hosea mere irke basaŋ heŋ tagalyiŋ goyen gogo forok yiriŋ. \s Yosepya diriŋmiŋmiŋyabe Israel naŋare mulgaŋ hamiŋ \p \v 19 Be, kame Herot go kamkeb Doyaŋ Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ Yosep Isip hinhinya goyen mitere forok yeŋbe, \v 20 “Yosep, diriŋ ga mayniŋ yeŋ hinhan marbe kamaŋ. Niŋgeb huwarde ire miliŋya yade Israel naŋare mulgaŋ henayiŋ,” inyiŋ. \v 21 Irkeb huwarde ire miliŋya goyen yade mulgaŋ heŋ Israel kwamiŋ. \v 22 Goyenbe al kura beleŋ, “Akelaus beleŋ naniŋde gasuŋ teŋ Yuda naŋare niŋ doyaŋ al kuruŋ Herot\f + \fr 2:22 \ft Herot gobe Israel doyaŋ irde hinhan doyaŋ mar karkuwaŋ gote deŋe.\f* hiyuŋ,” yeke nurdeb kafura heŋ gor kutek ma iryiŋ. Irkeb sopte po mitere Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ, “Galili naŋare kunayiŋ,” inkeb Galili kwamiŋ. \v 23 Kuŋbe taun kura Nasaret ineŋ haŋyende gor keperamiŋ. Gobe bikkeŋ Al Kuruŋ beleŋ, “Nasaret niŋ al ineŋ hinayiŋ,” yiriŋ goyen mere basaŋ marmiŋ mere yirkeb basaŋ heŋ tagalamiŋ gwahade goyen po forok yiriŋ. \c 3 \s Yon Baptais beleŋ mere tagalde hinhin \r (Mak 1:1-8; Luk 3:1-18; Yon 1:19-28) \p \v 1 Be, dama budam kukeb al kura Yon Baptais ineŋ hinhan goyen Yudia naŋare sawsawa po kuruŋ naŋa bana goŋ waŋbe saba tagal tagal miŋ uryiŋ. \v 2 Saba teŋ hinhin gobe gahade: “Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirtek nalube bikkeŋ binde hihi. Niŋgeb yeŋ yufuk bana hitek yeŋ nurde haŋ kenem mata buluŋtiŋ yubul teŋ yeŋ ge bitiŋ mulgaŋ henayiŋ,” yineŋ hinhin. \v 3 Meteŋ goyen teŋ hinhin al Yon Baptais goke bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ al Aisaia beleŋ gaha yiriŋ: \q1 “Sawsawa po kuruŋ naŋa bana goŋ al kura forok yeŋbe alya bereya beleŋ Doyaŋ Al Kuruŋyen mere nurde gama ird ird niŋ dufay gitik teŋ teŋ ge gahade kuware tagalde hiyeŋ: \q2 ‘Doyaŋ Al Kuruŋyen beleŋ kernaŋ. \q2 Beleŋmiŋ sope irde huwa irnaŋ,’ yeŋ hiyeŋ,” yeŋ kayyiŋ. \rq Aisaia 40:3\rq* \p \v 4 Be, al gote uliŋhorbe dapŋa kamel wuyŋeŋ beleŋ irtiŋ goyen hor irdeb dapŋa sikkeŋ gore po kaŋmiŋ irde uliŋhor goyen mal temdere giti irde hiyen. Irdeb biŋgemiŋbe gusuya yalaŋgu fimiŋya po nene hiyen. \v 5 Irkeb Yudia naŋa bana goŋ niŋ taun kuruŋ Yerusalemya naŋa bana goŋ niŋ taun hoyaŋ hoyaŋyabe Yodan fe siŋa bana goŋ niŋ marya kuruŋ goyen Yon hitte kuŋbe \v 6 mata buluŋmiŋ ge Al Kuruŋ pohogay irkeb Yon beleŋ Yodan fe bana baptais yirde hinhin. \p \v 7 Be, Yuda marte tikula saŋiŋ po gama irde haŋyen Farisi marya Sadusi marya budam Yon beleŋ al baptais yirde hinhinde gor wake yeneŋbe, “Deŋbe mata buluŋ po teŋ haŋ gega, mali baptais tiniŋ yeŋ wayhaŋ? Deŋ gab dufaytiŋ buluŋ wor po kunere dirŋeŋ weŋ yara. Goyenbe mali baptais tetek gab Al Kuruŋyen bearar ma kentek yeŋ nurde haŋ? Ganuŋ beleŋ gwaha dinuŋ? Epte ma wor po busaharnayiŋ geb! \v 8 Niŋgeb Al Kuruŋyen bearar bana ma hitek yeŋ nurde haŋ kenem mata buluŋtiŋ yubul teŋ yeŋ ge bitiŋ mulgaŋ haŋ gote igineŋ Al Kuruŋ diliŋde mata igiŋ huwak goyen po teŋ hinayiŋ. \v 9 Irde dindikeŋ ge yeŋ, ‘Neŋbe Abraham dirŋeŋ weŋ,’ ma yeŋ hinayiŋ. Al Kuruŋbe igiŋ hora gayen yade Abrahamyen dirŋeŋ weŋ yiryeŋ geb, mata buluŋtiŋ ma yubul tinayiŋbe meretiŋ gobe miŋ miŋmoŋ wor po hiyyeŋ. \v 10 Be, saporbe bikkeŋ he miŋde kerd kerd niŋ ep irtiŋ hi yara Al Kuruŋ beleŋ mata buluŋtiŋ gote muruŋgem duntek binde wor po hi. Niŋgeb he kura igineŋ ma heŋ hiyeŋ gobe ilde kak alare temeynayiŋ go gwahade goyen po, deŋ gayen mata buluŋtiŋ yubul ma tinayiŋbe Al Kuruŋ beleŋ dakira teŋ kak alare dimiyyeŋ. \p \v 11 “Nebe mata buluŋtiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ bitiŋ mulgaŋ hekeb fe uliŋ po baptais dirde hime. Goyenbe harhokner al kura wayyeŋ. Al gote tareŋbe kuruŋ wor po. Yeŋbe al turŋuŋ yaŋ wor po geb, ne gahade gare epte ma yeŋ ge teŋ meteŋ kuruŋ titek hime. Kahaŋ basaŋmiŋ teŋ kuŋ kuŋ gobe meteŋ kuruŋ moŋ gega, goyen wor epte moŋ yeŋ nurde hime. Yeŋ beleŋ gab Holi Spiritya kakya beleŋ baptais diryeŋ. \v 12 Irde yeŋbe al kura wit igineŋ yawareŋ yeŋ kutummiŋ tukuŋ igineŋya sikkeŋya pota yirde igineŋbe goyen yerd yerd ya bana yerde sikkeŋbe yade kumga tiyyeŋ go gwahade goyen diryeŋ. Niŋgeb al kame wayyeŋ goreb meremiŋ ma gama irde hinayiŋ marbe kak hugiŋeŋ hitekde gor yimiyyeŋ,” yinyiŋ. \s Yon Baptais beleŋ Yesu baptais iryiŋ \r (Mak 1:9-11; Luk 3:21-22) \p \v 13 Goyarebe Yesu gob Yon beleŋ baptais niri yeŋbe Galili naŋare mat Yodan fete kuriŋ. \v 14 Wake keneŋbe Yon beleŋ pet teŋbe, “Ge beleŋ gab ne baptais nirtek gega, daniŋ bul mat, ‘Yeŋ beleŋ baptais niri,’ yeŋ ne hitte wayha?” inyiŋ. \v 15 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Mekerke haŋkabe ne nurhem gwahade nira. Gogab Al Kuruŋyen dufay huwak wor po goyen tumŋaŋ deyya beleŋ kawan forok iryeŋ. Gwaha tiyeŋ gab igiŋ yeŋ nurde hime,” inyiŋ. Irkeb Yon beleŋ fe alare tukuŋ baptais iryiŋ. \p \v 16 Be, Yesu go baptais teŋbe fe tubul teŋ siŋare wayyiŋ. Wakeb goyare goyen po naŋkiŋ hol yiriŋ. Hol yekeb Holi Spiritbe Yesu hitte nu foy teŋ kattiŋeŋ teŋ yeŋ hende keperke yiŋgeŋ kinyiŋ. \v 17 Irkeb al melak kura naŋkiŋde mat, “Al gabe urne bubulkuŋne wor po. Yeŋ ge amaŋeŋ wor po nurde hime,” yiriŋ. \c 4 \s Uŋgura beleŋ Yesu tuŋaŋ uryiŋ \r (Mak 1:12-13; Luk 4:1-13) \p \v 1 Be, baptais tiriŋ go kamereb Uŋgura Satan beleŋ tuŋaŋ uri yeŋbe Holi Spirit beleŋ bul irde sawsawa po kuruŋ naŋa bana goŋ tukuriŋ. \v 2 Be, naŋkahalya wawuŋya 40 gayen biŋge kutŋare hinhin. Niŋgeb go kamereb biŋge buluŋ wor po iryiŋ. \v 3 Irkeb tuŋaŋ urtek al beleŋ waŋbe, “Ge gayen Al Kuruŋ Urmiŋ keneŋbe hora ga yinke beret henaŋ,” inyiŋ. \v 4 Gwaha inkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Al Kuruŋyen asaŋde, ‘Albe Al Kuruŋ beleŋ mere titiŋ kuruŋ goyen nurde saŋiŋ heŋ haŋyen. Munaŋ biŋge hende po ma haŋyen,’ gwahade katiŋ hi,” inyiŋ. \p \v 5 Go kamereb Uŋgura beleŋ Yesu go Yerusalem Al Kuruŋyen taun ineŋ haŋyende gor tukuŋbe Al Kuruŋyen ya balem kuruŋ goyen hende hoyaŋ wor pore kura gor tukuke huwaryiŋ. \v 6 Irkeb sopte po inyiŋ. “Al Kuruŋyen asaŋdebe gahade katiŋ hi: \q1 ‘Al Kuruŋ beleŋ ge niŋ teŋ miyoŋmiŋ hulyaŋ yirke waŋ haniŋde ganarkeb solok yawayiŋ goyen \q2 hora uŋkureŋ beleŋ muŋ kura kahaŋge umulaw ma uryeŋ,’ yitiŋ hi. \rq Tikiŋ 91:11-12\rq* \m Niŋgeb ge gayen fudinde Al Kuruŋ Urmiŋ keneŋbe solok yawa,” inyiŋ. \v 7 Irkeb wol heŋbe, “Goyen goke wor, ‘Al Kuruŋge tuŋaŋ ma urayiŋ. Yeŋbe Doyaŋ Al Kuruŋ geb,’ yeŋ asaŋde katiŋ hi,” inyiŋ. \p \v 8 Be, kura goya po tuŋaŋ ure yeŋbe Yesu goyen dugu kuruŋde kura gor tukuŋbe megen niŋ doyaŋ mar karkuwaŋ beleŋ naŋa doyaŋ yirde haŋ goya tareŋmiŋ turŋuŋ yaŋya kuruŋ goyen tumŋaŋ ikala iryiŋ. \v 9 Ikala irdeb, “Dokolhoŋge yuguluŋ teŋ doloŋ nirke gab det kuruŋ yenha gayen yubul teŋ guneŋ,” inyiŋ. \v 10 Gwaha inkeb wol heŋbe, “Satan, hoyaŋ kwa! Asaŋdebe, ‘Al Kuruŋ po ga Doyaŋ Al Kuruŋge geb yende yufukde po heŋbe yeŋ po doloŋ irde hayiŋ,’ yitiŋ hi gobe ma nurde ha?” inyiŋ. \v 11 Gwaha inkeb Uŋgura go tubul teŋ kuriŋ. Irkeb Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ waŋ Yesu faraŋ uramiŋ. \s Yesu beleŋ Galili naŋare meteŋmiŋ miŋ uryiŋ \r (Mak 1:14-15; Luk 4:14-15) \p \v 12 Be, kamebe Yesu go Yon Baptais teŋ fere teŋ koyare keramiŋ mere momoŋ goyen nurdeb mulgaŋ heŋ Galili naŋare kuriŋ. \v 13 Kuŋ Nasaret tiyuŋde hinhin. Muŋ kura hitŋeŋ teŋbe Kapeneam taunde kurkuŋ gor hinhin. Kapeneam taun gobe Galili fe ala kuruŋ goyen siŋare Sebulunya Naptaliyat megeŋde hinhin. \v 14 Be, Yesu go Kapeneam kurkuriŋ gobe Al Kuruŋ beleŋ mere basaŋ almiŋ Aisaia momoŋ irke basaŋ heŋ tagalyiŋ goyen fudinde wor po forok yiriŋ. Merebe gahade: \q1 \v 15 “Sebulun megeŋya Naptali megeŋyabe Galili makaŋde kurkuŋ kurkuŋ beleŋ kuruŋde har. \q2 Yeŋbe Yodan fe siŋa kurhan har. Megeŋ gabe Galili naŋa bana har. \q2 Goŋbe Yuda mar moŋ al miŋ hoyaŋ manaŋ goŋ haŋ. \q1 \v 16 Go mar gobe Al Kuruŋ ma nurde uneŋ mata buluŋ bana po heŋ kidoma bana hitŋeŋ teŋ haŋyen goyen hulsi kuruŋ kura kennayiŋ. \q1 Al kidoma bana heŋ kamtiŋ yara haŋyen gobe \q2 hulsi goyen forok yeke gote ureŋ bana hinayiŋ,” yitiŋ hi. \rq Aisaia 9:1-2\rq* \p \v 17 Be, Yesu go Kapeneam heŋyabe saba tagal tagal meteŋmiŋ miŋ uryiŋ. Sabamiŋbe gahade: “Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirtek nalube binde hihi. Niŋgeb yeŋ yufuk bana hitek yeŋ nurde haŋ kenem mata buluŋtiŋ yubul teŋ yeŋ ge bitiŋ mulgaŋ henayiŋ,” yeŋ hinhin. \s Komatmiŋ kura hoy yiryiŋ \r (Mak 1:16-20; Luk 5:1-11) \p \v 18 Be, Galili makaŋ fereŋyaŋ goyen kuŋ heŋyabe Saimon deŋem kurabe Pitaya kuliŋ Andruya makaŋde kamaŋ temeyde hike yinyiŋ. Ire itiŋya gobe makaŋ dapŋa yad yad mar. \v 19 Kuŋ yeneŋbe yinyiŋ. “Wayyi. Waŋ gama niryi. Irkeb al yade Al Kuruŋ hitte yukuŋ yukuŋ mar direŋ,” yinyiŋ. \v 20 Gwaha yinkeb goyare po kamaŋmiŋ yago yubul teŋ Yesu gama iraryum. \p \v 21 Muŋ kura kutŋeŋ teŋbe ire itiŋya hoyaŋ Yemsya Yonyabe naniŋ Sebediya hakware heŋ kamaŋmiŋ sope yirde hike \v 22 yeneŋbe hoy yiryiŋ. Irkeb ire itiŋya gore wor naniŋ Sebedi goyen hakware gor po tubul teŋbe Yesu gama iraryum. \s Garbam mar sope yiryiŋ \r (Luk 6:17-19) \p \v 23 Be, Yesu go Galili naŋa bana goyen kuŋbe Yuda marte gabu yayaŋ saba teŋ Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird mere igiŋ goke tagaldeb alya bereya garbammiŋ kurayen kurayen manaŋ goyen guram yirke igiŋ heŋ hinhan. \v 24 Irkeb yeŋ mata tiyyiŋ goyen Siria naŋare niŋ mar wor nurtiŋ ala tiyamiŋ. Irdeb garbam kurayen kurayen goyen yukuteke sope yiri yeŋ Yesu hitte yawayamiŋ. Alya bereya uliŋ misiŋ kuruŋ miŋyaŋ, uŋguram yaŋ, bu toneŋ miŋyaŋ, tonaŋ kukuwa miŋyaŋyabe uliŋ kamtiŋya goyen yad wayamiŋ. Irkeb tumŋaŋ guram yirde sope yiryiŋ. \v 25 Be, Galili naŋa, Dekapolis\f + \fr 4:25 \ft Dekapolis gote miŋbe “10 taun haŋ.”\f* naŋa, Yudia naŋa, Yodan fe siŋa bana goŋ niŋ marya Yerusalem taun kuruŋde gor niŋ marya budam waŋ Yesu gama iramiŋ. \c 5 \s Amaŋ heŋ hinayiŋ \r (Luk 6:20-23) \p \v 1 Be, Yesu beleŋ al buda kuruŋ go yeneŋbe doŋdoŋeŋde hurkuŋ kipiryiŋ. Komatmiŋ yago wor yeŋ hinhinde gor hurkamiŋ. \v 2 Irkeb sabamiŋ miŋ uryiŋ. Sabamiŋbe gahade: \q1 \v 3 “Be, al kura nindikeŋbe epte moŋ yeŋ Al Kuruŋ niŋ po nurde hinayiŋ mar gobe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ hinayiŋ. \q2 Niŋgeb goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \q1 \v 4 “Al Kura mata buluŋmiŋ ge kandukŋeŋ wor po nurde haŋ marbe Al Kuruŋ beleŋ biŋ yurum yiryeŋ. \q2 Niŋgeb goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \q1 \v 5 “Al kura neŋ harhet harhet ma teŋ haŋ marbe kame Al Kuruŋ beleŋ megeŋ kuruŋ gayen yunke yende hiyyeŋ. \q2 Niŋgeb goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \q1 \v 6 “Al kura Al Kuruŋ diliŋde mata huwak teŋ teŋ niŋ feya biŋgeya niŋ kamtiŋeŋ teŋ haŋ marbe Al Kuruŋ beleŋ mata huwak goyen yuneŋ hiyeŋ. \q2 Niŋgeb goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \q1 \v 7 “Al kura al hoyaŋ niŋ buniŋeŋ nurde yuneŋ haŋ mar gobe Al Kuruŋ wor buniŋeŋ nurde yuneŋ hiyeŋ. \q2 Niŋgeb goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \q1 \v 8 “Al kura biŋde dufay buluŋ ma kerde haŋ marbe Al Kuruŋ keneŋ hinayiŋ. \q2 Niŋgeb goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \q1 \v 9 “Al kura fuleŋaya kandukya yisikamde awalikde heŋ heŋ mata forok irde haŋ marbe Al Kuruŋ beleŋ diriŋne weŋ yinyeŋ. \q2 Niŋgeb goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \q1 \v 10 “Al kura Al Kuruŋ diliŋde mata huwak teŋ hike al hoyaŋ beleŋ buluŋ buluŋ yirke kanduk kurayen kurayen yeneŋ haŋ marbe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ hinayiŋ. \q2 Niŋgeb goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \p \v 11 “Be, ne gama nirde hike al beleŋ goke igiŋ ma nurde sukal dirde buluŋ buluŋ dirde mere buluŋ kurayen kurayen ultiŋde irde hinayiŋ. Goyenbe goke ma nurde amaŋ heŋ hinayiŋ. \v 12 Kanduk teŋ hinayiŋ gote muruŋgembe Al Kuruŋ beleŋ kuruŋ dunyeŋ. Niŋgeb goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. Mata gobe tiŋeŋ moŋ. Bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ mar yirde hinhan gwahade goyen po, deŋ wor gwaha dirde hinayiŋ,” yinyiŋ. \s Hulsiya fawya \r (Mak 9:50; Luk 14:34-35) \p \v 13 Irdeb sopte po yinyiŋ. “Deŋbe al haŋ kuruŋ gate faw yara. Fawbe meteŋ miŋyaŋ. Goyenbe daha wet kura teŋ buluŋ hiyyeŋbe daha mat sopte igiŋ irtek? Epte moŋ. Niŋgeb faw buluŋ hitiŋ gobe wok irtek. Irkeb al beleŋ ufurka teŋ kuŋ hinayiŋ. \p \v 14 “Irde deŋbe al megen haŋ kuruŋ gate hulsi yara. Taun kuruŋ kura doŋdoŋde hi gobe epte ma banare hiyeŋ. \v 15 Gwahade goyen po al kura epte ma hulsi usuŋ urde teŋ koroŋ po aw uryeŋ. Gwahade yarab teŋ hende biŋguŋ irkeb al ya biŋ bana hinayiŋ goyen tumŋaŋ hulsire hinayiŋ. \v 16 Gwahade goyen po deŋbe hulsi yara heŋ Al Kuruŋ diliŋde mata wukkeŋ goyen al yikala yirde hinayiŋ. Gogab matatiŋ igiŋ goyen yeneŋbe Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ goyen isoka irde hinayiŋ. \s Al Kuruŋyen mere saŋiŋ ire yeŋ wamiriŋ \p \v 17 “Be, moŋgo ne gayen neneŋbe dufaytiŋdeb, ‘Yeŋ beleŋbe Moseyen sabaya Al Kuruŋyen mere basaŋ marte sabaya goyen walde pasi hewe yeŋ wayyiŋ,’ yeŋ ma nurnayiŋ. Nebe saba goyen wale yeŋ ma wamiriŋ. Gwaha titŋeŋbe mere gote miŋ wor po goyen teŋ kawan irmeke nurnaŋ yeŋ wamiriŋ. \v 18 Fudinde wor po dineŋ hime. Megeŋya naŋkiŋya hiriryeŋ goya goyen sabamiŋ gote mere bilmiŋ katiŋ goyen uŋkureŋ muŋ kura bana ma kuyeŋ. Heŋ heŋbe sabamiŋ gote igineŋ tumŋaŋ forok yenayiŋ. \v 19 Niŋgeb al kura sabamiŋ kura gama irtek meteŋeŋ moŋ wor po goyen pel irde go ma gama irdeb al hoyaŋ wor go goya gama irde ma inyeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird bana goŋ deŋem moŋ hiyyeŋ. Munaŋ al kura sabamiŋ gama irde al hoyaŋ saba yiryeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird bana goŋ deŋem kuruŋ wor po hiyyeŋ. \v 20 Fudinde wor po dineŋ hime. Deŋ mata huwak teŋ hinayiŋ goyen Farisi marya Moseyen saba maryat mata huwak goyen fole ma irnayiŋbe fudinde wor po epte ma Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ hurkunayiŋ. \s Kanduk sope ird ird mata \p \v 21 “Be, bikkeŋbe Moseyen sabareb taytiŋ yagobe, ‘Al ma gasa yirke kamnayiŋ. Munaŋ al kura gwaha tiyyeŋbe merere huwarde muruŋgem buluŋ tiyyeŋ,’ yintiŋ goyen deŋbe nurde haŋyen gogo. \v 22 Goyenpoga nebe go hende gaha dineŋ tihim: al kura kadom ineŋ tiyyeŋ al gobe merere huwaryeŋ. Gwahade goyen po, al kura kadom, ‘Dufaygem moŋ,’ inyeŋ wor merem yaŋ heŋ Yuda marte doyaŋ mar diliŋde huwaryeŋ. Irde al kura beleŋ kadom kura, ‘Gebe kukuwa,’ inyeŋbe kak alare kuyeŋ. \p \v 23 “Niŋgeb Al Kuruŋ galak ire yeŋ altare gor det yukuŋ heŋyab kadge kura beleŋ buluŋ nurd guntiŋ goyen bege bak yekeb \v 24 detge go alta diliŋ mar gor po yubul teŋ kuŋ kadge goya kanduk go sope irde awalik heŋ gab mulgaŋ heŋ Al Kuruŋ galak irayiŋ. \p \v 25 “Be, al kura merem yaŋ girde merere gukuŋ hikeyab araŋ po kanduktiriŋ go belen kuŋ heŋya sope iriryeŋ. Moŋgo kuŋ merere huwarkeb mere nurd nurd al beleŋ gade kimyaŋ titmiŋ haniŋde giryeŋ. Irkeb kimyaŋ titmiŋ beleŋ gade fere girde koyare gernayiŋ geb. \v 26 Fudinde wor po dineŋ hime. Kat siŋare kweŋ yeŋbe hora gwahade kerayiŋ gintiŋ goyen tumŋaŋ po kerde pasi irde gab siŋare kwayiŋ geb,” yinyiŋ. \s Al berem yaŋbe huwak po hinayiŋ \p \v 27 Irde sopte yinyiŋ. “Be, mere kurabe gahade yeŋ hike nurde haŋyen: ‘Al berem yaŋbe bere hoyaŋ ma duwan yirde hinayiŋ. Irde bere wor al hoyaŋ ma duwan yirde hinayiŋ,’ yitiŋ. \v 28 Goyenpoga nebe go hende gaha dineŋ tihim: al kura bere kura keneŋ gwaha irmewoŋ yeŋ biŋ huwaryeŋ gobe bikkeŋ bere hoyaŋya duwan teŋ teŋ mata buluŋ goyen biŋde tiyyeŋ. \v 29-30 Moŋgo ulge kurhan kura beleŋ mata buluŋ tike ulge tumŋaŋ kak alare kwak geb, buluŋ tiyyeŋ go po teŋ siŋa irayiŋ. Delge yase beleŋ mata buluŋ tikeb goyen marde temeyayiŋ. Hange yase beleŋ mata buluŋ tikeb go wor walde temeyayiŋ. \s Bere takira teŋ teŋ mata \r (Mat 19:9; Mak 10:11-12; Luk 16:18) \p \v 31 “Be, deŋbe ‘Al kura berem takira tiye yeŋbe takira teŋ teŋ asaŋ kaŋ haniŋde kerdebe takira tiyyeŋ,’ gwaha yeŋ hike nurde haŋyen. \v 32 Goyenpoga nebe go hende gaha dineŋ tihim: al kura berem go al hoyaŋ ma duwan irde hikeya epte ma takira tiyyeŋ. Takira tike bere go kuŋ al hoyaŋ tiyyeŋbe bere goya uŋ gergeŋ goya Al Kuruŋ diliŋde leplep mata teŋ har yeŋ yinyeŋ. Goyenbe Al Kuruŋ beleŋ uŋ bikkek gore yirke tahar yeŋ uŋ bikkek go miŋge iryeŋ.” yinyiŋ. \s Biŋa teŋ teŋ mata \p \v 33 Be, Yesu go sopte gaha yinyiŋ: “Bikkeŋ Moseyen sabarebe taytiŋ yago, ‘Biŋa teŋ heŋya usi ma teŋ hinayiŋ. Al Kuruŋ hitte biŋa teŋbe biŋa tiyayiŋ goyen po gama irayiŋ,’ yintiŋ goyen deŋ wor nurde haŋyen gogo. \v 34-35 Goyenpoga nebe go hende gaha dineŋ tihim: naŋkiŋbe Al Kuruŋyen maroro gasuŋ. Irde megeŋbe yende kahaŋ kerd kerd gasuŋ. Irde Yerusalembe Doyaŋ Al Kuruŋ gote taun. Niŋgeb biŋa tiniŋ yeŋ goya det goyen goya deŋe ma yurnayiŋ. \v 36 Tonaŋtiŋ yuwalŋeŋ uŋkureŋ kura goyen tareŋtiŋde epte ma umŋam hoyaŋ irnayiŋ. Niŋgeb biŋa teŋya tonaŋtiŋ ma deŋe urnayiŋ. \v 37 Hugiŋeŋ mere fudinde po yeŋ hinayiŋ. Niŋgeb mere kura fudinde kenem, ‘Fudinde,’ yenayiŋ. Munaŋ fudinde moŋ keneŋbe ‘Fudinde moŋ,’ po yenayiŋ. Go hende mere kura sopte tinayiŋbe mere gobe Al Buluŋ hitte mat wayyeŋ. \s Wol heŋ heŋ mata \r (Luk 6:29-30) \p \v 38 “Be, mere kurabe gahade yeŋ hike nurde haŋyen: ‘Al kura beleŋ delge upul tikeb ge beleŋ wor wol heŋ diliŋ upul tiyayiŋ. Irde misiŋge yufele tikeb ge beleŋ wor wol heŋ misiŋ yufele tiyayiŋ,’ yitiŋ. \v 39 Goyenpoga nebe go hende gaha dineŋ tihim: al kura buluŋ dirke goya matamiŋ go wol ma hawayiŋ. Al kura waŋ uluŋge yase beleŋ seŋ gurke goya wol ma heŋ kurhan wor tigiri teŋ unayiŋ. \v 40 Irde al kura uliŋhorge goke po teŋ merere gereŋ tikeb buniŋeŋ irde meŋe dibage manaŋ unayiŋ. \v 41 Irde al kura parsay girde, ‘Kandukne teŋ 1 kilomita kwa,’ ginkeb faraŋ ure yeŋ nurde kandukmiŋ teŋ tebaŋ 1 kilomita kwayiŋ. \v 42 Irdeb al kura det kuraŋ amu heŋ gusuŋaŋ girkeb mali po teŋ unayiŋ. Munaŋ al kura waŋ detge kura belŋeŋ tewe ginkeya ga basiŋa ma irayiŋ. \s Asogo \r (Luk 6:27-28,32-36) \p \v 43 “Be, mere kurabe gahade yeŋ hike nurde haŋyen gogo: ‘Kadtiŋ yago niŋ amaŋeŋ nurd yuneŋ hinayiŋ. Irde asogotiŋbe buluŋ buluŋ yirde hinayiŋ,’ yitiŋ. \v 44-45 Goyenpoga nebe go hende gaha dineŋ tihim: Al Kuruŋbe al igiŋya buluŋya tumŋaŋde naŋaya kigariŋya yuneŋ hiyen. Niŋgeb asogotiŋ ge amaŋeŋ nurde yuneŋ hinayiŋ. Irde buluŋ buluŋ dirde hinayiŋ mar gobe Al Kuruŋ beleŋ faraŋ yuri yeŋ Al Kuruŋ gusuŋaŋ irde hinayiŋ. Gogabe deŋbe Al Kuruŋ tareŋmiŋ kuruŋ wor po gote dirŋeŋ weŋ igiŋ hinayiŋ. \v 46 Be, al kura deŋ ge amaŋeŋ nurde duneŋ hinayiŋ mar goke po amaŋeŋ nurnayiŋbe Al Kuruŋ beleŋ gote muruŋgem dunyeŋ yeŋ nurde haŋ? Moŋ. Teks yad yad marbe mata buluŋ mar yineŋ haŋyen goyen wor kadom ge amaŋeŋ nurde igiŋ igiŋ yirde haŋyen. \v 47 Yuda mar moŋ al miŋ hoyaŋ wor kadom mere gird teŋ igiŋ igiŋ yirde haŋyen. Niŋgeb kadtiŋ yago po mere yirde igiŋ igiŋ yirde hinayiŋbe matatiŋbe mel gote folek yeŋ nurde haŋ? Moŋ. \v 48 Nantiŋ Al Kuruŋ tareŋ miŋyaŋ gobe huwak wor po geb, deŋ dirŋeŋ weŋ wor gwahade go po huwak hinayiŋ,” yinyiŋ. \c 6 \s Al faraŋ yurd yurd mata \p \v 1 Be, Yesu beleŋ sopte gaha yinyiŋ: “Be, Al Kuruŋ diliŋde mata igiŋ teŋ hiniŋ yeŋbe keŋkela dufay heŋ ga mata teŋ hinayiŋ. Al denke po ga mata teŋ hiniŋ ma yeŋ hinayiŋ. Gwaha tinayiŋbe Adotiŋ Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ gore matatiŋ gote muruŋgem ma dunyeŋ. \v 2 Usi marbe al beleŋ deneŋ turuŋ dirnaŋ yeŋbe al buniŋeŋ faraŋ yurniŋ yeŋ gabu yayaŋ, kurabe beleŋyaŋ huwarde bigul fu irde ga mata teŋ haŋyen. Goyenbe deŋ goya gwaha ma teŋ hinayiŋ. Fudinde wor po dineŋ hime. Matamiŋ gote muruŋgembe al beleŋ turuŋ yirde hinayiŋ goya go po tenayiŋ. Kamebe hubu wor po geb. \v 3 Niŋgeb al buniŋeŋ kura faraŋ yurniŋ yeŋbe balmiŋ po mata teŋ hinayiŋ. Hantiŋ yase beleŋ mata igiŋ kura tike goya hantiŋ tapa beleŋ go ma nuryeŋ. \v 4 Gwahade goyen po al buniŋeŋ faraŋ yurniŋ yeŋbe al ma deneŋ hikeya faraŋ yurde hinayiŋ. Irkeb Nantiŋ Al Kuruŋ tareŋ miŋyaŋ gore al faraŋ yurd yurd mata banare teŋ hinayiŋ gote muruŋgem dunyeŋ. \s Al Kuruŋ mere ird ird mata \r (Luk 11:2-4) \p \v 5 “Be, usi marbe Al Kuruŋ mere irniŋ yeŋbe al deneŋ turuŋ dirnaŋ yeŋ gabu yayaŋ, kurabe beleŋ kogorhoŋyaŋ al budam kuŋ waŋ teŋ haŋyende gor huwarde Al Kuruŋ mere irde haŋyen. Goyenbe deŋ goya gwaha ma teŋ hinayiŋ. Fudinde dineŋ hime. Matamiŋ gote muruŋgembe al beleŋ turuŋ yirde hinayiŋ goyare gog po tenayiŋ. Kamebe hubu wor po. \v 6 Niŋgeb Al Kuruŋ mere irniŋ yeŋbe yatiŋ bana hurkuŋ yame taŋbe Nantiŋ Al Kuruŋ banare hi goyen mere irde hinayiŋ. Gogab Nantiŋ beleŋ banare heŋ balmiŋ mata teŋ hinayiŋ goyen deneŋbe gote muruŋgem dunyeŋ. \p \v 7 “Yuda mar moŋ al miŋ hoyaŋ beleŋ uŋguramiŋ doloŋ yirde heŋya mereniniŋ nurnayiŋ yeŋ mere sobamde po yeŋ tebaŋ teŋ haŋyen. Goyenbe deŋbe Al Kuruŋ mere irniŋ yeŋ goya gwaha ma teŋ hinayiŋ. \v 8 Adotiŋ Al Kuruŋbe deŋ beleŋ gusuŋaŋ ma irkeya bikkeŋ det goke nurde haŋ yeŋ nurde hi. Niŋgeb mel go teŋ haŋ gwaha ma teŋ hinayiŋ. \v 9 Niŋgeb Al Kuruŋ mere irniŋ yeŋbe gaha yeŋ hinayiŋ: \q1 Adoniniŋ, gebe kuruŋ wor po. \q1 Hugiŋeŋ turuŋ girde hitek. \q1 \v 10 Gere alya bereya doyaŋ yird yird mata goyen kawan forok irayiŋ. \q1 Irdeb dufayger meteŋ teŋ gote igineŋ ge hayende gor igiŋ wor po forok yirde hayen gwahade goyen po, \q2 megen gayen wor forok yirde hayiŋ. \q1 \v 11 Irdeb haŋkayen biŋgebe gwaha mat nene ep nenayiŋ yeŋbe gwahade po duneŋ hayiŋ. \q1 \v 12 Irdeb al hoyaŋ beleŋ buluŋ dirke mata buluŋmiŋ halde yuneŋ hityen gwahade goyen po, \q2 mata buluŋniniŋ halde duneŋ hayiŋ. \q1 \v 13 Irdeb dubul tike tuŋaŋ buluŋ bana ma kattek. \q2 Irde Al Buluŋ haniŋde mat dumulgaŋ tiyayiŋ. \m \v 14 Niŋgeb al kura buluŋ dirkeb mata buluŋmiŋ goyen halde yunnayiŋ. Gogab Adotiŋ tareŋmiŋ kuruŋ gore wor mata buluŋtiŋ halde dunyeŋ. \v 15 Munaŋ al kura buluŋ dirkeb halde ma yunnayiŋ gobe Adotiŋ tareŋmiŋ kuruŋ gore wor mata buluŋtiŋ go ma halde dunyeŋ. \s Biŋge kutŋa ird ird mata \p \v 16 “Be, usi marbe biŋge kutŋa irde heŋyabe kimiŋ algup neke tupi sam tikeb al beleŋ yeneŋ mel gabe gwaha teŋ haŋ yeŋ dennaŋ yeŋ nurde mata teŋ haŋyen. Goyenbe deŋ goya gwaha ma teŋ hinayiŋ. Matamiŋ gote muruŋgembe al beleŋ turuŋ yirde hinayiŋ goya po tenayiŋ. Kamebe hubu wor po. \v 17 Niŋgeb biŋge kutŋa irde heŋyabe fe gemde tonaŋtiŋ par teŋ kutŋare hite yara ma teŋ kuŋ hinayiŋ. \v 18 Gogab biŋge kutŋare hinayiŋ goyen al beleŋ gwaha teŋ haŋ yeŋ ma deneŋ hinayiŋ. Goyenbe Adotiŋ banare hi gobe nurde hiyeŋ. Niŋgeb mata balmiŋde teŋ hinayiŋ goyen gote muruŋgem dunyeŋ. \s Megen niŋ samuŋ \r (Luk 12:33-34) \p \v 19 “Be, megen niŋ samuŋbe sisige beleŋ walnayiŋ, kurab kawe mar beleŋ kawe dirnayiŋ. Irde kurabe tiktuk irde buluŋ henayiŋ. Niŋgeb dindikeŋ ge nurde samuŋ yade buda ma yirde hinayiŋ. \v 20 Gwahade yarabe samuŋtiŋ goyen yade al faraŋ yurde hinayiŋ. Irkeb Al Kuruŋ beleŋ gote muruŋgem igiŋ wor po goyen kame duneŋ yeŋbe gasuŋmiŋde yerde hiyeŋ. Gobe det kura beleŋ epte ma buluŋ yirnayiŋ. \v 21 Dufaytiŋ kuruŋbe samuŋtiŋ hiyeŋde gor po hiyeŋ geb, gago momoŋ dirde hime. \p \v 22 “Be, diltiŋbe ultiŋde hulsi yara. Niŋgeb diltiŋ igiŋ hinayiŋbe hulsire haŋ yara Al Kuruŋyen samuŋ banare hi goyen keneŋ keŋkela bebak teŋ hinayiŋ geb, heŋ heŋtiŋ igiŋ wor po hiyyeŋ. \v 23 Munaŋ diltiŋ buluŋbe samuŋmiŋ epte ma keneŋ bebak teŋ megen niŋ samuŋ niŋ po nurde hinayiŋ geb, heŋ heŋtiŋ gobe kidoma beleŋ po aw duryeŋ. Niŋgeb Al Kuruŋyen samuŋ banare hi goyen keneŋ bebak titek yarabe bebak ma tinayiŋbe heŋ heŋtiŋbe buluŋ wor po hiyyeŋ. \v 24 Albe epte ma wawuŋ uŋkureŋde po doyaŋ al irawa niŋ meteŋ teŋ yunyeŋ. Epte moŋ wor po. Gwaha titŋeŋbe doyaŋ al kurabe harhok unyeŋ. Munaŋ kurabe amaŋeŋ nurd uneŋ keŋkela awalik irde hiyeŋ. Niŋgeb gwahade goyen po, epte ma Al Kuruŋya horaya tumŋaŋde meteŋ teŋ yunnayiŋ. \s Heŋ heŋge niŋ ug po ma dufay hawayiŋ \r (Luk 12:22-31) \p \v 25 “Niŋgeb fudinde dineŋ hime. Megen gar heŋya daha mat biŋgeya feya netek, irde ulniniŋdebe da yade umŋa teŋ hitek yeŋbe heŋ heŋtiŋ ge uguŋ po ma dufay heŋ hinayiŋ. Biŋgebe igiŋ gega, gore po epte ma heŋ heŋtiŋ igiŋ iryeŋ. Ultiŋ umŋa manaŋ gwahade po ultiŋ igiŋ ma iryeŋ. \v 26 Be, nu niŋ nurnaŋ. Yeŋbe biŋge ma harde haŋyen. Irde sak yeke yade biŋge yadi yerd yerd yare ma yerde haŋyen. Goyenbe Al Kuruŋ beleŋ paka yirde hiyen. Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ beleŋ nu wor gogo keŋkela po doyaŋ yirde hiyen. Munaŋ deŋbe nu gote folek wor po geb, dahadem Al Kuruŋ beleŋ deneŋ wasak tike biŋge kamnayiŋ? Epte moŋ geb. \v 27 Deŋ gayen kura megen gar heŋ heŋ niŋ uguŋ po dufay henayiŋbe igiŋ nalutiŋ goyen muŋ kura siŋgir irde ulyaŋde hinayiŋ? Epte moŋ. \p \v 28 “Irde daniŋ geb ultiŋ umŋa niŋ uguŋ po dufay heŋ haŋyen? Yamuŋ fuwalabe yeneŋmiŋ igiŋ muŋ wor po goke nurnaŋ. Yeŋbe uliŋ umŋa niŋ meteŋ ma teŋ uliŋhor kura ma gada yirde haŋyen. \v 29 Goyenbe fudinde wor po dineŋ hime. Bikkeŋ Israelyen doyaŋ al kuruŋ Solomonbe uliŋ umŋa kusamuŋ wor po yerde hinhin. Goyenpoga uliŋ umŋamiŋ igiŋ wor po gore yamuŋ fuwala goyen epte ma fole yirtek hinhan. \v 30 Yamuŋ fugala gobe nalu sobamde ma haŋyen. Haŋka hinayiŋ, gisebe al beleŋ walde kakde yemeyde haŋyen. Be, gwahade goyen po, yamuŋ fugala gobe det kuruŋ kura gogo moŋ gega, Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ yirde umŋa yirde hiyen geb, deŋbe daniŋ ulniniŋ umŋa ma gitik teŋ dunyeŋ yeŋ goke uguŋ po dufay heŋ haŋ? Deŋbe Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ wor po ma nurde haŋ. \v 31 Niŋgeb da biŋge netek, da fe netek, irde da yade ulniniŋ umŋa titek yeŋ goke dufay uguŋ po ma heŋ hinayiŋ. \v 32 Megen niŋ mar ne niŋ ma nurde haŋ gore gab det budam kuruŋ gwahade goyen yad yad niŋ uguŋ po dufay heŋ goke kandukŋeŋ nurde haŋyen. Goyenbe Adotiŋ Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ gobe det goke nurde haŋ yeŋ bikkeŋ deneŋ hiyen. \v 33 Niŋgeb deŋbe Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ dird dirdya mata huwak teŋ teŋya niŋ wa nurde hinayiŋ. Irke gab Al Kuruŋ beleŋ deŋ det kuraŋ nurde hinayiŋ kuruŋ goyen wor duneŋ hiyeŋ. \v 34 Niŋgeb sopte fay urkeb daha titek yeŋ goke dufay uguŋ po ma heŋ hinayiŋ. Fay urke gab gwaha kura tiye yeŋ nurnayiŋ. Haŋkayen kandukbe haŋkayen po, munaŋ giseyenbe giseyen po geb,” yinyiŋ. \c 7 \s Kadtiŋde mata goke buluŋ mat ma yawayiŋ \r (Luk 6:37-38,41-42) \p \v 1-2 Be, Yesu go sopte gaha yinyiŋ: “Al kura kadom mata tike keneŋbe, ‘Nebe igiŋ, munaŋ yeŋbe buluŋ teŋ hi,’ yiyyeŋbe al go wor Al Kuruŋ beleŋ gwaha po iryeŋ. Al kadtiŋ kurate mata daha mat kennayiŋbe Al Kuruŋ wor gwaha mat dinyeŋ. Niŋgeb al kadtiŋ beleŋ mata kura tike goya deŋ beleŋ, ‘Neŋbe huwak,’ yeŋ nurde, ‘Al gobe daniŋ buluŋ tiya?’ ma yeŋ hinayiŋ. Moŋgo Al Kuruŋ beleŋ deŋ wor gwaha po diryeŋ geb. \v 3 Deŋbe kadtiŋde mata buluŋ mukŋeŋ muŋ wor po mukuŋ yara goyen yeneŋ goke yeŋ haŋ. Goyenbe dindikeŋde mata buluŋbe he parwek karkuwaŋ yara diltiŋ pet teŋ haŋ goyen go ma po nurde haŋ. \v 4 He parwek gore hugiŋeŋ diltiŋ pet titiŋ haŋ goyen ma yeneŋya dahade niŋgeb, ‘Kadne, mukuŋ delger hi go teŋ siŋa ire?’ innayiŋ? \v 5 Duliŋ usi mar wor wor, meheŋdeb dindikeŋde diltiŋde niŋ he parwek go wa yade siŋa yirnayiŋ. Irde gab diltiŋ keŋkela naŋkeneŋbe kadtiŋ diliŋde mukuŋ goyen igiŋ yad siŋa yirnayiŋ. \p \v 6 “Be, deŋbe det kura Al Kuruŋ untek goyen yade kulu ma yuneŋ haŋyen. Irde selweŋ yara det damum hende hoyaŋ goyen yade bu binde ma yemeyde haŋyen. Gwaha yirkeb samuŋ igiŋ kura gogo yeŋ ma nurde mali yufurka tinayiŋ. Niŋgeb gwahade goyen po, al kura Al Kuruŋyen merebe titmiŋeŋ miŋ miŋmoŋ yeŋ nurde haŋ mar gobe Al Kuruŋyen det mali mali ma yuneŋ hinayiŋ. Moŋgo mel gore tigiri teŋ buya kuluya beleŋ diseŋ sak dirtiŋeŋ dirnayiŋ geb,” yinyiŋ. \s Al Kuruŋ gusuŋaŋ ird ird niŋ bada ma henayiŋ \r (Luk 11:9-13) \p \v 7-8 Irdeb sopte po gaha yinyiŋ: “Be, al kura beleŋ det kuraŋ nurde Al Kuruŋ gusuŋaŋ irkeb unyeŋ. Irde det kuraŋ naŋkeneŋ kurut yekeb ikala iryeŋ. Irde yeŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ hurkuŋ hurkuŋ yame goyen mayde tebaŋ irkeb yame hol ird unyeŋ. Niŋgeb deŋ wor det kura niŋ nurde Al Kuruŋ gusuŋaŋ irtiŋde po hikeb dunyeŋ. Det goke naŋkeneŋ kurut yitiŋde po hikeb dikala diryeŋ. Irde yeŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ hurkuŋ hurkuŋ yame mayde tebaŋ irkeb yame hol ird dunyeŋ. \p \v 9 “Be, deŋ gayen al ganuŋbe diriŋmiŋ beleŋ biŋge niŋ yekeb hora teŋ unyeŋ? \v 10 Irde makaŋ dapŋa niŋ yekeb kunere teŋ unyeŋ? \v 11 Deŋ mata buluŋ mar wor diriŋtiŋ yago beleŋ det kuraŋ yekeb det igiŋ po yunniŋ yeŋ nurde haŋyen. Niŋgeb Adotiŋ Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ gobe deŋ megen niŋ mar gote folek geb, gusuŋaŋ irkeb det igiŋ wor po goyen dunyeŋ geb. \p \v 12 “Gwahade niŋgeb mata teŋ hinayiŋ kuruŋ gobe al hoyaŋ beleŋ neŋ gwaha gwaha dirde hiwoŋ yeŋ nurde haŋ gwahade goyen po, deŋ wor gwahade po yirde hinayiŋ. Moseya Al Kuruŋyen mere basaŋ marya beleŋ saba teŋ hinhan gote miŋ wor pobe gago geb. \s Yame dirŋeŋ bana hurkunayiŋ \r (Luk 13:24) \p \v 13-14 “Be, kak alare kuŋ kuŋ yamebe kuruŋ, irde gor kuŋ kuŋ beleŋbe meteŋeŋ moŋ. Niŋgeb al budam yame goyen bana hurkuŋ haŋ. Munaŋ Al Kuruŋya hugiŋ heŋ heŋ gasuŋde gor kuŋ kuŋ yamebe dirŋeŋ muŋ wor po. Irde beleŋ manaŋ meteŋeŋ. Niŋgeb al yuŋkureŋ yuŋkureŋ beleŋ muŋ po gab yame goyen keneŋ bebak teŋ haŋ. Niŋgeb deŋbe yame dirŋeŋ bana gore hurkunayiŋ. \s Heya he gote igineŋya \p \v 15 “Be, Al Kuruŋyen mere basaŋ mar falkuk niŋ keŋkela heŋ hinaŋ ko. Go mar gobe dapŋa fuleŋam moŋ sipsip yara heŋ wanayiŋ. Meremiŋbe igiŋ yara gega, biŋ bana dufaymiŋbe buluŋ wor po geb, kulu duwi beleŋ al isitiŋ yara heŋ heŋtiŋ buluŋ wor po irnayiŋ. \v 16 Gwahade mar gobe matamiŋde po gabe fudinde Al Kuruŋyen mere basaŋ mar ma usi mar wet goyen yeneŋ bebak teŋ hinayiŋ. Al beleŋ wain igineŋbe kaŋ hoyaŋ hende ma yade haŋyen. Fik he igineŋ wor he mali hende ma yade haŋyen. \v 17 Gwahade goyen po, he igiŋbe igineŋ igiŋ po forok yirde hiyen. Munaŋ he buluŋbe igineŋ buluŋ po forok yirde hiyen. \v 18 Niŋgeb he igiŋbe igineŋ buluŋ ma forok yiryeŋ. Munaŋ he buluŋbe igineŋ igiŋ ma po forok yiryeŋ. \v 19 Niŋgeb he kura igineŋ igiŋ ma forok yiryeŋ gobe ilde kak alare temeynayiŋ. \v 20 Niŋgeb gwahade goyen po, matamiŋ beleŋ gab mel gobe gwahade mar yeŋ yeneŋ bebak tinayiŋ. \p \v 21 “Be, alya bereya megen heŋya, ‘Doyaŋ Al Kuruŋ, Doyaŋ Al Kuruŋ,’ nineŋ haŋ gega, al yuŋkureŋ beleŋ po Al Kuruŋyen alya bereya henayiŋ. Adone Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ gote dufay goyen keŋkela nurde go po gama irde haŋ mar po gab Al Kuruŋyen alya bereya henayiŋ. \v 22 Nalu funaŋde goyenterbe al budam beleŋ, ‘Doyaŋ Al Kuruŋ, Doyaŋ Al Kuruŋ, neŋbe saŋiŋger merege basaŋ heŋ tagalde hinhet. Irde tareŋger uŋgura yakira teŋ mata tiŋeŋ kurayen kurayen yirde hinhet. Niŋgeb neŋbe gere alya bereya,’ ninnayiŋ. \v 23 Goyenbe ne beleŋ kawan po, ‘Mata buluŋ mar, nebe go ma wor po nurd duneŋ hime. Hoyaŋ kunaŋ!’ yineŋ. \s Al irawayen ya ird ird mata \r (Luk 6:47-49) \p \v 24 “Be, gwahade niŋgeb al kura merene nurde gama iryeŋ al gobe ya ire yeŋbe tola metemiŋ dukuŋ po talde hora po daluŋ unyeŋ go gwahade goyen. \v 25 Kigariŋ kuruŋ kateŋ figilu teŋeŋ yaŋ kuyeŋ. Irde meŋe saŋiŋ yare gor kuyeŋ gega, tolambe saŋiŋ po yimiytiŋ geb, epte ma tobo tike katyeŋ. \v 26 Goyenbe al kura merene nurde ga gama ma iryeŋ al gobe al kukuwa kura mulowo hende ya iryeŋ go gwahade goyen. \v 27 Niŋgeb kigariŋ kuruŋ kateŋ figilu teŋeŋ yaŋ kuyeŋ, irde meŋe saŋiŋ yare gor kukeb tolambe mulowo hende yimiytiŋ geb, ya gobe kateŋ buluŋ wor po hiyyeŋ,” yinyiŋ. \p \v 28-29 Be, Yesu go sabamiŋ pasi irkeb gor hinhan mar gore meremiŋ go tonŋeŋ yaŋ wor po nuramiŋ. Irdeb hurkuŋkat teŋbe, “Ey, sabamiŋ gabe Moseyen saba marte saba yara moŋ be!” yamiŋ. \c 8 \s Al busuka miŋyaŋ sope iryiŋ \r (Mak 1:40-45; Luk 5:12-16) \p \v 1 Be, sabamiŋ go pasi irdeb dugure gor mat kateŋ kuŋ hikeb al budam gama irde kuŋ hinhan. \v 2 Irkeb busuka miŋyaŋ al kura gore waŋ kimiŋ mar dokolhoŋ yuguluŋ teŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, dufayger wilakŋeŋ nurdeb sope nirke igiŋ heweŋ,” inyiŋ. \v 3 Irkeb al go uliŋde haniŋ kerdeb, “Igiŋ guram gireŋ. Niŋgeb igiŋ hawa!” inyiŋ. Irkeb goyare po busuka go tubul tike igiŋ hiriŋ. \v 4 Irkeb, “Igiŋ haha gake al kura momoŋ irak yo. Gwaha titŋeŋbe Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ mar hitte kuŋ sikkeŋge yikala yirke keneŋbe fudinde igiŋ haha ginnayiŋ. Irke gab Mose beleŋ bikkeŋ yiriŋ mata goyen gama irde dapŋa kura mel go yunnayiŋ. Irkeb ge niŋ teŋ Al Kuruŋ niŋ dapŋa go kumga tinayiŋ. Irkeb al tumŋaŋ fudinde igiŋ hihi yeŋ gennayiŋ,” inyiŋ. \s Fuleŋa marte doyaŋ alyen dufaymiŋ tareŋ \r (Luk 7:1-10) \p \v 5 Be, gwaha teŋbe Yesu go Kapeneam taunde kuriŋ. Irkeb Roma gabmanyen fuleŋa marte doyaŋ al\f + \fr 8:5 \ft Fuleŋa marte doyaŋ al gabe fuleŋa mar 100 doyaŋ yirde hiyen.\f* kura gore faraŋ nuri yeŋ wayyiŋ. \v 6 Irdeb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, meteŋ alne kura uliŋ kamke uliŋ misiŋ kuruŋ wor po kateŋ yare ferde hi,” inyiŋ. \v 7 Irkeb Yesu beleŋ, “Kuŋ sope ireŋ,” inyiŋ. \v 8 Irkeb al gore wol heŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, ge beleŋ ne al gahade gate yare kutek moŋ. Niŋgeb duliŋ mere po tikeb meteŋ alne igiŋ hiyyeŋ. \v 9 Ne wor doyaŋ alner yufukde heŋ yende mere po gama irde himyen. Irde ne wor fuleŋa mar kura doyaŋ yirde hime geb, al goyen kura, ‘Kwa,’ inmekeb kuyeŋ. Munaŋ kurabe, ‘Waya,’ inmekeb wayyeŋ. Irde meteŋ alne manaŋ, ‘Det ga ira,’ inmekeb gwaha po tiyyeŋ,” inyiŋ. \v 10 Irkeb Yesu beleŋ al gote mere go nurde tulfut yiriŋ. Irdeb gama irde kuŋ hinhan mar goyen fulgaŋ kaŋbe, “Fudinde wor po dinhem. Israel bana ga ne niŋ dufaymiŋ saŋiŋ irtiŋ al kura gahade ma keneŋ himyen. Hubu wor po. \v 11 Ga nurnaŋ ko. Kame kame Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ dula mata kuruŋ forok yiyyeŋ. Goyenterbe Yuda mar moŋ al miŋ hoyaŋ beleŋ megeŋ kuruŋ ga hike kwa gayen kurhan mat mat waŋbe Yuda marte asem yago Abraham, Aisakya Yekopya irde gasuŋmiŋyaŋ gasuŋmiŋyaŋ keperde dulaŋ teŋ hinayiŋ. \v 12 Goyenbe Yuda marbe Al Kuruŋ beleŋ basiŋa yirtiŋ gega, ne niŋ dufaymiŋ saŋiŋ ma irnayiŋ mar gobe yakira tike siŋare kidoma bana goŋ hinayiŋ. Irde eseŋbe misiŋ yiseŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. \v 13 Irdeb fuleŋa marte doyaŋ al goyen, “Igiŋge kwa. Ne niŋ dufayge saŋiŋ irde ha geb, gwahade forok yewoŋ yeŋ nurha gwahade po forok yiyyeŋ,” inyiŋ. Irkeb meteŋ almiŋbe Yesu beleŋ mere tiyyiŋ nalu goyenter po igiŋ hiriŋ. \s Yesu beleŋ al budam sope yiryiŋ \r (Mak 1:29-34; Luk 4:38-41) \p \v 14 Be, Yesu go Pitayen yare kuŋbe Pita teŋak aygaŋ miŋyaŋ ferde hike kinyiŋ. \v 15 Irde kuŋ haniŋde tanarkeb aygaŋ go tubul tiyyiŋ. Irkeb bere gore huwarde biŋge kaŋ yunyiŋ. \p \v 16 Be, kuŋ hako ga kidoma heŋ hikeb uŋgura ketal yurtiŋ mar budam yawayamiŋ. Irkeb Yesu beleŋ uŋgura go merere po yakira tiyyiŋ. Irde al garbam miŋyaŋ manaŋ tumŋaŋde sope yirke igiŋ hamiŋ. \v 17 Gwaha teŋ hinhin goke bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ al Aisaia beleŋ asaŋde mere kura gahade kayyiŋ: \q1 “Al gobe nende mata buluŋya garbamniniŋya pasi yiryeŋ,” yitiŋ hi. \rq Aisaia 53:4\rq* \m Niŋgeb mere gote igineŋbe mata gogo forok yirde hinhin. \s Yesu gama irniŋbe det kura yubul tinayiŋ \r (Luk 9:57-62) \p \v 18 Be, Yesu gob al budam waŋ gabu irke yeneŋbe komatmiŋ yago goyen, “Fe ala kuruŋ ga siŋa iroŋ mat kuniŋ,” yinyiŋ. \v 19 Irkeb Moseyen saba tagal tagal al kura gore waŋbe, “Tisa, nebe ge kuŋ heŋ taha kuruŋ gobe gama po girde kuŋ heŋ,” inyiŋ. \v 20 Irkeb wol heŋ, “Kulu duwibe ferd ferd gasuŋ miŋyaŋ. Nu wor hagam yaŋ. Goyenpoga ne Al Urmiŋ\f + \fr 8:20 \ft Al Urmiŋ gote miŋbe alya bereya Al Kuruŋ hitte Yumulgaŋ teŋ teŋ Al. Daniel 7:13 gorbe deŋem Al Urmiŋ goyen hi.\f* gabe gor kura ferde usaŋ hetek gasuŋnem moŋ,” inyiŋ. \v 21 Irkeb komatmiŋ hoyaŋ kura goreb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, nebe gama gireŋ gega, kuŋ adone wa teŋ mete teŋ gab waŋ gama gireŋ,” inyiŋ. \v 22 Irkeb Yesu beleŋ, “Waŋ gama nira! Al kamtiŋ gobe tubul tike al ne niŋ ma nurde Al Kuruŋ diliŋde kamtiŋ yara haŋ mar gore gab teŋ mete tinayiŋ geb,” inyiŋ. \s Yesu beleŋ meŋe kuruŋ masi irke tik yiriŋ \r (Mak 4:35-41; Luk 8:22-25) \p \v 23 Be, gwaha teŋbe hakwa kura go hende hurkuriŋ. Irkeb komatmiŋ yago wor go hende hurkuŋbe yeŋya kwamiŋ. \v 24 Irke gwahade forok yeweŋ tiya yeŋ ma nurkeya bemel po meŋe kuruŋ huwaryiŋ. Irkeb duba karkuwaŋ karkuwaŋ fumde waŋ hakwa mayde biŋde hurkuŋ ala heŋ hinhin. Goya goyenbe Yesube firtiŋde hinhin. \v 25 Irkeb komatmiŋ beleŋ kuŋ isaŋ heŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, fe nene kamniŋ tihit geb, faraŋ dura!” inamiŋ. \v 26 Irkeb huwarde, “Daniŋ geb ne niŋ hekkeŋ ma nurde kafura heŋ haŋ?” yinyiŋ. Irdeb meŋeya makaŋya buluŋ wor po hiriŋ goyen masi yirke kamaryum. \v 27 Irkeb mel go hurkuŋkat teŋbe, “Da albe gago? Meŋeya makaŋya wor yende mere nurhar!” yeŋ kadom gusuŋaŋ gird tiyamiŋ. \s Gadara marte naŋare kuriŋ \r (Mak 5:1-20; Luk 8:26-39) \p \v 28 Be, meŋe kamke mel go kuŋ kuŋbe Galili fe ala siŋa kurhan Gadara marte naŋare forok yamiŋ. Irkeb al irawa kura uŋgura ketal yurtiŋ bembayaŋ heŋ kuŋ haryen gore Yesu hitte wayaryum. Al irawa gobe misiŋeŋ yaŋ wor po geb, albe yeŋ haryenyaŋ gor kutek moŋ. \v 29 Be, irem gore Yesu hitte waŋbe, “Al Kuruŋ Urmiŋ, daha direŋ wayha? Nalu hako hikeya buluŋ dire yeŋ wayha?” ineŋ kwep iraryum. \v 30 Be, goya goyenbe bu buda kuruŋ kura sorte yarham po heŋ dulaŋ teŋ hinhan. \v 31 Uŋgura gore Yesu goyen eseŋ mere irdeb, “Dakira tiye yeŋ nurdeb dad derke kuŋ bu buda iro ketal yurtek,” inaryum. \v 32 Irkeb, “Kunaŋ!” yinkeb uŋgura buda go al irawa goyen yubul teŋ kuŋ bu buda kuruŋ go ketal yurkeb kuŋ hamulare mat fe alare kateŋ fe nene kamamiŋ. \v 33 Irkeb bu doyaŋ yirde hinhan mar gobe busaharde taunde kuŋbe al irawa uŋguram yaŋya bu budaya hitte mata forok yiriŋ kuruŋ goyen goke al momoŋ yiramiŋ. \v 34 Irkeb al taunde niŋ gobe tumŋaŋ Yesu kinniŋ yeŋ gir yeŋ wayamiŋ. Irde waŋ keneŋbe, “Naŋaniniŋde gar ma hayiŋ. Dubul teŋ kwayiŋ,” ineŋ eseŋ mere iramiŋ. \c 9 \s Al uliŋ kamtiŋ sope iryiŋ \r (Mak 2:1-12; Luk 5:17-26) \p \v 1 Be, gwaha irkeb Yesu go hakwa hende hurkuŋbe mulgaŋ heŋ meteŋ teŋ hiyen taunde Kapeneam kuriŋ. \v 2 Irkeb al uliŋ kamtiŋ kura goyen sapir hende tawayamiŋ. Irkeb Yesu beleŋ mel gote dufaymiŋ yeŋ ge tareŋ irtiŋ go yeneŋbe al goyen, “Diriŋ, kandukŋeŋ ma nurayiŋ. Mata buluŋge halhem geb,” inyiŋ. \v 3 Gwaha yekeb Moseyen saba mar kura beleŋ go nurdeb, “Ey, Al Kuruŋ beleŋ po ga alyen mata buluŋ halde yuneŋ hiyen gega, al gare gwaha tihim yeŋ hi geb, al gabe Al Kuruŋ sukal irde hi,” yeŋ dufay hamiŋ. \v 4 Irkeb dufaymiŋ yeneŋ bebak teŋbe, “Daniŋ geb bitiŋde dufay buluŋ kerde haŋ? \v 5 Damiŋbe meteŋeŋ yeŋ nurde haŋ? ‘Mata buluŋge halde gunhem,’ yihim goyen ma ‘Huwarde kwa,’ yeweŋ goyen? \v 6 Dufaytiŋdebe al garbam sope ird ird gobe meteŋeŋ yeŋ nurde haŋ. Niŋgeb nebe deŋ beleŋ meteŋeŋ nurde haŋ goyen ireŋ tihim. Irmeke gab megen garbe ne Al Urmiŋ gabe alyen mata buluŋ halde halde saŋiŋ miŋyaŋ yeŋ neneŋ bebak tinayiŋ,” yinyiŋ. Irdeb al uliŋ kamtiŋ goyen, “Huwarde gasuŋge teŋ yager kwa,” inyiŋ. \v 7 Irkeb al go huwarde yamiŋde kuriŋ. \v 8 Irkeb al buda gor gabu iramiŋ goyen mata go keneŋbe hurkuŋkat tiyamiŋ. Irdeb Al Kuruŋ beleŋ al guram yird yird tareŋ al yuntiŋ goke Al Kuruŋ turuŋ iramiŋ. \s Yesu beleŋ Matiyu hoy iryiŋ \r (Mak 2:13-17; Luk 5:27-32) \p \v 9 Be, gwaha teŋ Yesu go gor mat hoyaŋde kuŋ heŋyabe al kura deŋem Matiyu goyen teks yad yad gasuŋde hike kinyiŋ. Irdeb, “Waŋ gama nira,” inyiŋ. Irkeb al gore huwarde Yesu gama iryiŋ. \p \v 10 Be, Yesuya komatmiŋya Matiyuyen yare heŋ biŋge nene hikeb teks yad yad marya\f + \fr 9:10 \ft Teks yad yad marbe Israel mar niŋ ma meteŋ teŋ hinhan. Roma gabman niŋ teŋ teks yade hinhan. Irde teks hora kurabe yiŋgeŋ ge yade hinhan geb, mel goke Israel mar beleŋ igiŋ ma nurde yuneŋ hinhan.\f* al kura Moseyen saba keŋkela ma gama irde hike, “mata buluŋ mar” yineŋ haŋyen mar goya waŋ yeŋya heŋ dulaŋ teŋ hinhan. \v 11 Irkeb Farisi mar beleŋ go yeneŋbe Yesuyen Komatmiŋ gusuŋaŋ yirdeb, “Daniŋ geb tisatiŋbe teks yad yad marya ‘mata buluŋ mar’ yineŋ hityen mar goya biŋge nene haŋ?” yinamiŋ. \v 12 Irkeb mere go nurdeb Yesu beleŋ, “Al uliŋde igiŋ po hiyeŋbe guram al niŋ ma nuryeŋ. Al garbam miŋyaŋ beleŋ gab guram al niŋ nuryeŋ. \v 13 Nebe neŋ al huwak yeŋ nurde haŋ mar goyen hoy yire yeŋ ma wamiriŋ. Goyenpoga neŋbe mata buluŋ mar yeŋ nurde haŋ mar goyen hoy yire yeŋ wamiriŋ. Goke teŋbe Al Kuruŋ beleŋ, ‘Nebe al beleŋ galak nird nird niŋ ma nurde hime. Kadom buniŋeŋ gird gird mata goke amaŋeŋ nurde hime,’ yitiŋ goyen kuŋ miŋ gwahade yeŋ keŋkela dufay heŋ nurnaŋ ko,” yinyiŋ. \s Biŋge kutŋa mata niŋ Yesu gusuŋaŋ iramiŋ \r (Mak 2:18-22; Luk 5:33-39) \p \v 14 Be, gwaha yineŋbe gor hinhin. Irkeb Yon Baptaisyen komatmiŋ beleŋ waŋbe, “Neŋya Farisi maryabe biŋge kutŋa irde hityen gega, dahade geb komatge weŋbe gwaha ma teŋ haŋ?” ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 15 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Albe tikiŋ mere miŋ alya tumŋaŋ heŋyabe daniŋ eseŋ hinayiŋ? Epte moŋ. Goyenbe tikiŋ mere miŋ al goyen asogom beleŋ waŋ teŋ kuke gab yeŋ ge nurde biŋge kutŋa irde hinayiŋ,” yinyiŋ. \v 16 Irde yeŋbe saba gergeŋ tagalde hi goyen goke maya mere mat gaha yinyiŋ: “Al kura amil gergeŋ walde teŋ uliŋhor bikkek erek yitiŋ goyen ma pet teŋ gada iryeŋ. Gwaha irkeb amil parwek gergeŋ gore uliŋhor bikkekde niŋ kaŋ goyen yuluŋ teŋbe erek yitiŋ yameŋ gobe sopte buluŋ wor po iryeŋ. \v 17 Gwahade goyen po, al wain fimiŋ gergeŋ yade dapŋa sikkeŋ po wain fimiŋ heŋ heŋ irtiŋ bikkek bana goŋ ma unnayiŋ. Gwaha irnayiŋbe wain fimiŋ gergeŋ goreb dapŋa sikkeŋ bikkek go kumga tikeb erek niyyeŋ. Irkeb wain fimiŋ wok yiyyeŋ. Dapŋa sikkeŋ go manaŋ gog po buluŋ hiyyeŋ. Albe gwaha ma teŋ haŋyen. Wain fimiŋ gergeŋbe wain fimiŋ heŋ heŋ dapŋa sikkeŋ gergeŋ bana po uneŋ haŋyen. Irkeb det irawakde buluŋ ma hiriryeŋ,” yinyiŋ. \s Bere dirŋeŋ kamtiŋya bere kura danduku miŋyaŋya goyen sope yiryiŋ \r (Mak 5:21-43; Luk 8:40-56) \p \v 18 Be, Yesu go saba yirde hikeyab gor niŋ doyaŋ al kura waŋ Yesu diliŋ mar dokolhoŋ yuguluŋ teŋbe, “Wernebe gayamuŋ ga kama. Goyenbe kuŋ hange uliŋde kerkeb sopte huwaryeŋ,” inyiŋ. \v 19 Irkeb Yesu go huwarde al goya kwaryum. Komatmiŋ yago wor gama irde kwamiŋ. \p \v 20-21 Be, hako kuŋ hikeyab bere kura dama 12 gayen danduku manaŋ hiyen gore dufaymiŋde po, “Kuŋ meŋere niŋ uliŋhormiŋ po sisaŋ ureŋbe igiŋ heweŋ,” yeŋ nurdeb kame beleŋ mat waŋbe Yesuyen meŋe diba uliŋhor goyen muruŋde sisaŋ uryiŋ. \v 22 Be, bere gore gwaha tikeb Yesu beleŋ fulgaŋ kaŋ kinyiŋ. Irdeb, “Werne, kandukŋeŋ ma nurayiŋ. Dufayge ne niŋ saŋiŋ irha gore sope girke igiŋ haha geb,” inyiŋ. Irkeb goya goyen po igiŋ hiriŋ. \p \v 23 Be, Yesu go kuŋbe doyaŋ al waŋ tupi teŋ kwaryum al gote yare forok yeŋbe ya biŋde hurkuriŋ. Hurkuŋbe doloŋde niŋ buleluŋ fuk yird yird marya eseŋ marya gabu irde hinhan go yinyiŋ. \v 24 Irdeb, “Bere gabe ma kama. Duliŋ ferde hi. Niŋgeb kat siŋare kunaŋ!” yinyiŋ. Irkeb mel goreb hinmaŋ faykeŋ iramiŋ. \v 25 Be, al buda go yakira tike megen kuŋ pasi hamiŋ. Irkeb Yesu po hurkuŋ bere go haniŋde tanarkeb kamyiŋde mat huwaryiŋ. \v 26 Irkeb gote mere momoŋmiŋbe al naŋa bana go hinhan gobe nurde tukutiŋ ala tiyamiŋ. \s Diliŋ titmiŋya mohoŋ kattiŋya guram yiryiŋ \p \v 27 Be, Yesu mel go yubul teŋ kuŋ hikeb diliŋ titmiŋ al irawa beleŋ kuware, “Dewit Urmiŋ, buniŋeŋ dirde faraŋ dura be,” ineŋ gama iraryum. \v 28 Goyenbe Yesube nurd nurd yare hurkuriŋ. Irkeb al irawa goyen manaŋ gama irde kukeb, “Der gayen epte sope diryeŋ yeŋ ne niŋ dufaytiriŋ saŋiŋ irde har?” yineŋ gusuŋaŋ yiryiŋ. Irkeb, “Gwahabe, Doyaŋ Al Kuruŋ,” inaryum. \v 29 Gwaha yekeb Yesu beleŋ diliŋyaŋ sisaŋ yurdeb, “Ne niŋ dufaytiriŋ tareŋ irhar geb, nurhar gwahade po forok yiyyeŋ,” yinyiŋ. \v 30 Irkeb diliŋ wuk yeke naŋkenaryum. Irkeb, “Sope dirhem gake al kura ma po momoŋ yiriryeŋ,” yineŋ saŋiŋ po utaŋ yiryiŋ. \v 31 Gega irem go siŋare kuŋbe Yesu beleŋ sope yiryiŋ goyen tagalde tukukeb al naŋa bana goŋ niŋ gobe nurde pasi hamiŋ. \p \v 32 Be, Yesuya komatmiŋya goyen siŋare heŋ kuŋ hikeb uŋgura ketal urke mohoŋ kattiŋ al kura goyen Yesu hitte tawayamiŋ. \v 33 Irkeb Yesu beleŋ uŋgura go takira tikeb al mohoŋ kattiŋ goyen mere tiyyiŋ. Irkeb al buda kuruŋ gobe hurkuŋkat teŋbe, “Israel naŋa bana gaŋ mata gahade kura ma keneŋ hityen!” yamiŋ. \v 34 Goyenbe Farisi marbe, “Uŋgurayen kuruŋmiŋ gote tareŋde uŋgura yakira teŋ hi,” yamiŋ. \s Al Kuruŋyen meteŋ marbe budam moŋ \p \v 35 Be, Yesu go taunyaŋya tiyuŋyaŋya kuruŋ goyen kuŋbe Yuda marte gabu yayaŋ mere igiŋ Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird goke saba yirde hinhin. Irde al garbam miŋ kurayen kurayen goyen sope yirde hike igiŋ heŋ hinhan. \v 36 Gwaha teŋ kuŋ heŋyab al buda go yinyiŋ. Irdeb al buda gobe sipsip kura yewek miŋmoŋ heŋ buniŋeŋ buniŋeŋ teŋ yiŋgeŋ gwaha mat kura saŋiŋ hetek moŋ yara yeneŋbe buniŋeŋ wor po nurd yunyiŋ. \v 37 Irde komatmiŋ yago siraw mere mat, “Biŋgebe sak yeŋ ep haŋ gega, biŋge goyen yad yad meteŋ marbe budam moŋ. \v 38 Niŋgeb biŋge meteŋ gote Doyaŋ Al Kuruŋ gusuŋaŋ irkeb meteŋ mar budam yad yerke meteŋmiŋde gor kuŋ biŋge yade hinayiŋ,” yinyiŋ. \c 10 \s Yesuyen mere basaŋ mar 12 \r (Mak 3:13-19; Luk 6:12-16) \p \v 1 Be, Yesu beleŋ komatmiŋ 12 goyen yinke kuŋ gabu irkeb garbammiŋ kurayen kurayen sope yird yirdya uŋgura yakira teŋ teŋ tareŋya yunyiŋ. \v 2 Yesuyen mere basaŋ mar 12 gote deŋembe gago: meheŋdebe Saimon deŋem kurabe Pita. Irde kuliŋ Andruya, Sebedi urmiŋ waraŋ Yemsya kuliŋ Yonya. \v 3 Filipya Batolomiyuya Tomasya teks yad yad al Matiyuya. Irde Tadiusya Alfius urmiŋ Yemsya. \v 4 Irde Saimon Selotyabe\f + \fr 10:4 \ft Yesu hinhin goyenterbe Roma gabman asogo irde haŋyen mar kura hinhan. Go mar gobe Selot yineŋ hinhan.\f* Yesu asogom haniŋde kiryiŋ al Yudas Iskariotya. \s Mere basaŋ marmiŋ meteŋ yunyiŋ \r (Mak 6:7-13; Luk 9:1-6) \p \v 5 Yesube go mar 12 goyen yad yerke kuniŋ tiyamiŋ. Kuniŋ tikeb saba gahade yiryiŋ: “Al miŋ hoyaŋ Yuda mar moŋ hitte ma kunayiŋ. Irde Samaria marte taun kura bana ma po kunayiŋ. \v 6 Israel marbe Al Kuruŋyen sipsip gega, meremiŋ ma nurde duwi hamiŋ geb, yeŋ hitte kunayiŋ. \v 7 Kuŋ heŋyabe, ‘Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird nalu gobe binde hihi,’ yineŋ tagalde hinayiŋ. \v 8 Irde garbam mar sope yirde, al kamtiŋ yisaŋ heŋ, al busuka miŋyaŋbe sope yirde, al uŋguram yaŋbe uŋgura go yakira teŋ kuŋ hinayiŋ. Tareŋ gobe duliŋ tahaŋ geb, gwahade goyen po deŋ wor muruŋgem moŋ duliŋ al faraŋ yurde hinayiŋ. \v 9-10 Irkeb meteŋ teŋ hinayiŋ goke al beleŋ faraŋ durde hinayiŋ. Niŋgeb kuniŋ yeŋbe hora uŋkureŋ muŋ kura ma po teŋ kunayiŋ. Irde kalwa ma yawarnayiŋ. Uliŋhorbe ultiŋde haŋ gog ep geb, hoyaŋ ma yawarnayiŋ. Kahaŋbasaŋya genuŋya wor hoyaŋ ma yawarnayiŋ. \v 11 Taunyaŋya tiyuŋyaŋya kuŋbe al kura gargar dirtek al goke naŋkeneŋ yeneŋbe yeŋya hinayiŋ. Yeŋya heŋ kuŋ kuŋ meteŋtiŋ pasi irhet yeŋ nurdeb yubul teŋ hoyaŋde wor kunayiŋ. \v 12 Be, al gote yare kuŋbe ya miŋ mar goyen, ‘Al Kuruŋ beleŋ bitiŋ yisikamke ga hinayiŋ,’ yinnayiŋ. \v 13 Irke mel go deŋ ge igiŋ nurke yeneŋbe biŋ kamke heŋ heŋ mata goyen gor po tubul tike hiyeŋ. Munaŋ igiŋ ma denke yeneŋbe biŋ kamke heŋ heŋ mata gobe deŋ hitte mulgaŋ hiyyeŋ. \v 14 Al kura gargar ma dirde meretiŋ ma nurkeb mel gore Al Kuruŋyen mere pel irhet yeŋ bebak tinaŋ yeŋbe kahaŋtiŋde niŋ tupi go busaŋ heŋ gab ya wet ma taun wet kura goyen tubul teŋ kunayiŋ. \v 15 Fudinde wor po dineŋ hime. Taun goyenter niŋ marbe kame Al Kuruŋ beleŋ al igiŋya buluŋya pota yiryeŋ nalureb mata buluŋmiŋ gote muruŋgem buluŋ wor po tenayiŋ. Bikkeŋ Sodomya Gomoraya taunde niŋ mar beleŋ mata buluŋ teŋ hinhan gote muruŋgem tamiŋ gote folek wor po tenayiŋ geb,” yinyiŋ. \s Kanduk kurayen kurayen forok yenayiŋ \r (Mak 13:9-13; Luk 21:12-17) \p \v 16 Be, Yesu go sopte gaha yinyiŋ: “Deŋ kunayiŋ bana goŋbe buluŋ dirtek marbe budam haŋ. Niŋgeb sipsip yad yermeke kulu duwi kahal bana kutŋeŋ tiniŋ tahaŋ. Niŋgeb deŋ meteŋ teŋ kuŋ heŋyabe kunere beleŋ keŋkela dufay heŋ ga mata teŋ haŋyen go gwahade goyen po teŋ hinayiŋ.\f + \fr 10:16 \ft Yesu beleŋ kunere niŋ yiriŋ gobe buluŋ mat ma yiriŋ. Kunerebe keŋkela dufay heŋ ga mata teŋ haŋyen goke nurde yiriŋ.\f* Kalyiŋgibe buluŋ gog kura tiya yeŋ ma nurde hityen. Niŋgeb deŋ wor matatiŋ gwahade po teŋ kuŋ hinayiŋ. \v 17 Irdeb al niŋ nurde ga meteŋ teŋ hinayiŋ. Mel gore merem yaŋ dirke merere huwarnayiŋ. Irde kurabe gabu yayaŋ dukuŋ dusulak tinayiŋ. \v 18 Ne niŋ buluŋ nurde haŋ mar beleŋ dukuŋ megen niŋ doyaŋ mar kurayen kurayen diliŋde merere derde hinayiŋ. Irkeb ne niŋ gusuŋaŋ dirkeb mel goya Yuda mar moŋ al miŋ hoyaŋya goyen momoŋ yirnayiŋ. \v 19-20 Niŋgeb waŋ dade merere dukuŋ gusuŋaŋ dirkeb daha yiniŋ tihit yeŋ barbar ma yenayiŋ. Goyenter daha mat mere teŋ teŋ dufay duneŋ duneŋ albe deŋ moŋ. Goyarebe Holi Spirit beleŋ dufay dunke mere tinayiŋ geb, goke kandukŋeŋ ma nurde hinayiŋ. \p \v 21 “Be, goyenterbe ire itiŋya igiŋ ma heŋ kura beleŋ al hay heke waŋ gasa yirke kamde hinayiŋ. Irde naniŋ beleŋ wor dirŋeŋ weŋ gwahade po yirnayiŋ. Irde diriŋ beleŋ huwarde naniŋya miliŋyat mere ma nurde asogo yirde gasa yirke kamnayiŋ. \v 22 Al tumŋaŋ ne niŋ igiŋ ma nurde haŋ mar beleŋ asogo dirde hinayiŋ. Goyenbe gwaha dirde hike goke kafura ma heŋ saŋiŋ po heŋ hinayiŋ. Kuŋ kuŋ funaŋdebe Al Kuruŋ beleŋ dawaryeŋ. \v 23 Niŋgeb ne niŋ teŋ buluŋ buluŋ dirkeb busaharde hoyaŋde kuŋ hinayiŋ. Fudinde wor po dineŋ hime. Deŋbe Israel naŋa bana niŋ taun kuruŋ gayen meteŋ teŋ kuŋ pasi ma irkeya ne Al Urmiŋ gayen mulgaŋ heweŋ. \p \v 24-25 “Be, diriŋbe saba almiŋ gote dufay epte ma fole iryeŋ. Dufaymiŋbe kuŋ saba almiŋ gote dufayya tuŋande heŋbe gor po bada hiyyeŋ. Be, meteŋ al wor doyaŋ almiŋde meteŋ goyen fole ma iryeŋ. Meteŋmiŋbe kuŋ doyaŋ almiŋ beleŋ meteŋ teŋ hi gwahade po teŋbe gor po bada hiyyeŋ. Gwahade goyen po, deŋbe nere yufukner haŋ. Niŋgeb al beleŋ ne buluŋ nirde uŋgurayen kuruŋmiŋ Belsebul nineŋ haŋ kenem deŋbe daha dirnayiŋ? Buluŋ wor po dirnayiŋ. Al mali deŋtiŋ ga moŋ yeŋ nurde duneŋbe mere buluŋ mat wor po dirde hinayiŋ. \p \v 26 “Goyenpoga gwaha dirnayiŋ mar goke ma kafura henayiŋ. Dufayya mataya kura epte ma po banare hinayiŋ. Banare hitiŋ kuruŋ gobe kame kawan po forok yeke al tumŋaŋ nurnayiŋ. \v 27 Niŋgeb kamebe deŋ momoŋ dirde himyen gayen kawan po tagalde hinayiŋ. Balmiŋde mere dirde himyen goyen wor kawan tagalde hinayiŋ. \v 28 Al mudunke kamnayiŋ mar goke kafura ma heŋ hinayiŋ. Yeŋbe ultiŋ go po buluŋ irnayiŋ. Munaŋ go kamere tontiŋbe epte ma daha wet kura irnayiŋ. Gwahade yarabe ultiŋya tontiŋya kak alare yemeytek albe uŋkureŋ go po gab kafura irde hinayiŋ. \p \v 29 “Fiŋfuŋbe nu mukŋeŋ wor po gwahade kura yeŋ yentek moŋ gega, Al Kuruŋbe biŋ sir ma yirde hiyen. Niŋgeb nu goyen kura daha wet kura tiyyeŋ gob Al Kuruŋbe nurde hike ga tiyyeŋ. \v 30 Tonaŋtiŋ yuwalŋeŋ epte ma kapyaŋ hetek goyen wor Al Kuruŋbe gwahade haŋ yeŋ keŋkela nurde hi. \v 31 Niŋgeb deŋbe Al Kuruŋ diliŋdeb fiŋfuŋ buda damum gote folek wor po yeŋ deneŋ hi geb, heŋ heŋtiŋ ge kafura ma heŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. \s Yesu niŋ tagalde hinayiŋ \r (Luk 12:8-9,51-53; 14:26-27; Mak 9:41) \p \v 32 Be, Yesu go sopte gaha yinyiŋ: “Al kura al hoyaŋ diliŋ mar dufaymiŋ ne niŋ saŋiŋ irde hiyeŋ goyen tagalyeŋbe ne wor Nanne saŋiŋ miŋyaŋ gote diliŋ mar, ‘Al gabe nere,’ ineŋ. \v 33 Munaŋ al kura ne niŋ yeŋ al hoyaŋ diliŋ mar, ‘Nebe ma nurde unhem,’ yinyeŋ al gobe ne wor kame Nanne saŋiŋ miŋyaŋ gote diliŋ mar, ‘Al gobe ma nurde unhem,’ ineŋ. \p \v 34 Be, ga nurnaŋ ko. Nebe fuleŋa mata isikamde kamde niŋ ma megen gar katmiriŋ. Ne wamiriŋ gake teŋbe fuleŋare hinayiŋ. \v 35 Nebe megen haŋ mar beleŋ mata gaha teŋ hinayiŋ yeŋ wamiriŋ. Mata gobe gahade: \q1 ‘Urmiŋ beleŋ naniŋ asogo iryeŋ. \q1 Wiriŋ beleŋ miliŋ asogo iryeŋ. \q1 Bere beleŋ huwarde uŋde miliŋ asogo iryeŋ. \q1 \v 36 Gwahade goyen po al asogo wor po yirtek marbe yiŋgeŋ miŋ bana gore po asogo yirnayiŋ.’ \rq Maika 7:6\rq* \p \v 37 “Irde al kura miliŋya naniŋya niŋ uguŋ po nurde ne ma gama niryeŋ al gobe epte ma komatne hiyyeŋ. Irde al kura urmiŋya wiriŋya niŋ uguŋ po nurde ne ma gama niryeŋ al goyen wor epte ma komatne hiyyeŋ. \v 38 Irde ne niŋ teŋ kanduk yeneŋ kamde kamde niŋ bada henayiŋ marbe epte ma komatne henayiŋ. \v 39 Irde al kura megen heŋ heŋmiŋ ge uguŋ po dufay heŋ hiyeŋbe Al Kuruŋya epte ma hiriryeŋ. Goyenpoga ne niŋ teŋ al kura heŋ heŋmiŋ ge ma nurde gama nirde hiyeŋ al gobe Al Kuruŋya heŋ heŋ gobe yende hiyyeŋ. \p \v 40 “Be, deŋ meteŋ teŋ kuŋ hikeya igiŋ dirde gargar dirde hinayiŋ gobe ne gayen nirde haŋ yeŋ nureŋ. Gwaha niryeŋ gobe ne po moŋ. Nanne nad nerke wamiriŋ al goyen manaŋ igiŋ igiŋ iryeŋ. \v 41 Irde al kura, ‘Al gabe Al Kuruŋyen mere basaŋ al,’ yeŋ keneŋ igiŋ irde gargar iryeŋ al gobe mere basaŋ alyen muruŋgem tiyyeŋ. Irde al kura, ‘Al gabe al huwak,’ yeŋ keneŋ igiŋ irde gargar iryeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋ al huwakyen muruŋgem unyeŋ. \v 42 Irde al deŋem moŋ gar haŋ gayen kura komatne yeŋ keneŋ bebak teŋ fe kura unke melak bida iryeŋbe gote muruŋgembe soŋ ma hiyyeŋ,” yinyiŋ. \c 11 \s Yesu beleŋ Yon Baptais niŋ yiriŋ \r (Luk 7:18-35) \p \v 1 Be, komatmiŋ 12 goyen saba yirde yirdeb yubul tike kwamiŋ. Irkeb Yesube gor mat Galili naŋa bana goŋ niŋ taun hoyaŋyaŋ wor Al Kuruŋyen saba yirde meremiŋ tagale yeŋ kuriŋ. \p \v 2 Gwaha teŋ kuŋ hikeb Yon Baptais koyare hinhinde gor po heŋbe Yesu Kristuyen mere momoŋ goyen nuryiŋ. Irdeb komatmiŋ kura hulyaŋ yiryiŋ. \v 3 Irkeb kuŋbe, “Ge gayenbe Yon beleŋ al kura kame wayyeŋ yeke nurde hityen al goyenbe ge gago ma al hoyaŋ niŋ doyaŋ heŋ hitek?” ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 4 Irkeb, “Mulgaŋ heŋ kuŋbe dindikeŋ mere nurde haŋya mata teŋ hime neneŋ haŋya kuruŋ goyen Yon momoŋ irnayiŋ. \v 5 Al diliŋ titmiŋbe naŋkeneŋ haŋ. Kahaŋ titmiŋbe tareŋ heŋ harde kuŋ haŋ. Al busuka miŋyaŋbe uliŋ igiŋ heŋ haŋ. Irde kirmiŋ titmiŋbe mere nurde haŋ. Al kamtiŋ manaŋ sopte huwarde kuŋ haŋ. Irde Al Kuruŋ beleŋ megen niŋ alya bereya faraŋ yurd yurd mere igiŋ gobe al buniŋeŋ wor nurde haŋ gayen kuŋ momoŋ irnayiŋ. \v 6 Irdeb, ‘Al kura ne niŋ teŋ Al Kuruŋ niŋ dufaymiŋ tareŋ irtiŋ goyen go ma katyeŋbe Al Kuruŋ beleŋ guram irde saŋiŋ iryeŋ,’ yihi innayiŋ,” yinyiŋ. \p \v 7 Gwaha yinkeb Yonyen komatmiŋ go mulgaŋ heŋ kwamiŋ. Kukeb Yesu beleŋ Yon niŋ momoŋ yire yeŋbe gaha yinyiŋ: “Deŋbe sawsawa po kuruŋ naŋa bana goŋbe da kinniŋ yeŋ kwaŋ? Duliŋ yamuŋ kura meŋe beleŋ tama yurtiŋ goyen yinniŋ yeŋ kwaŋ? \v 8 Goyen moŋ kenem da wor po kinniŋ yeŋ kwaŋ? Al kura umŋa igiŋ titiŋ kura kinniŋ yeŋ kwaŋ? Moŋ. Al horam yaŋ umŋa igiŋ teŋ det igiŋ igiŋ niŋ po nurde haŋ marbe megen niŋ doyaŋ mar karkuwaŋyen yayaŋ po haŋ. \v 9 Goyenbe da kuŋ kinniŋ yeŋ kwaŋ? Al Kuruŋyen mere basaŋ al? Gwaha, fudinde. Gega yeŋbe Al Kuruŋyen mere basaŋ mar hoyaŋ goyen yara moŋ. Yeŋbe gote folek. \v 10 Al goyen goke teŋbe Al Kuruŋyen asaŋde gahade katiŋ hi: \q1 ‘Mere basaŋ alne teŋ kermeke yeŋ wa meheŋ heŋ kuyeŋ. \q1 Meheŋ heŋ kuŋbe beleŋge sope irde gunyeŋ,’ yitiŋ hi. \rq Malakai 3:1\rq* \m \v 11 Be, yitiŋ gwahade po meteŋ tiyuŋ al gobe al hoyaŋ moŋ. Yon Baptais beleŋ tiyuŋ. Niŋgeb fudinde wor po, bere beleŋ kawaŋ yirtiŋ haŋ kuruŋ gayen Yonyen meteŋ goyen fole irtek epte moŋ hinhan. Yeŋ beleŋ meteŋ tiyuŋ gobe meteŋ hoyaŋ kuruŋ gote folek wor po tiyuŋ. Goyenbe yeŋbe ne gayen neŋkela ma heŋ hi. Niŋgeb al kura deŋem moŋ gega neŋkela heŋ bebak teŋbe Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yirde hi bana goŋ hiyeŋ al gobe Al Kuruŋ diliŋdeb Yon folek yeŋ kinyeŋ. \p \v 12-13 “Be, Moseyen sabaya Al Kuruŋyen mere basaŋ marte sabaya asaŋde katiŋ gobe Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yird yird goyen tagalke waŋ waŋ Yon Baptais wor tagaluŋ. Niŋgeb Yon hitte mat waŋ waŋ gayen nalu hitere gabe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird mata kawan forok yeŋ hike yeneŋbe al budam bana goŋ kuniŋ yeŋ nurde kurut wor po yeŋ haŋ. Goyenbe tareŋmiŋde teŋ hikeb Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird goyen buluŋ irde haŋ. \v 14 Yonbe bikkeŋ Elaia beleŋ meteŋ teŋ hinhin gwahade meteŋ tiyuŋ. Niŋgeb al kura kame Elaia wayyeŋ yeŋ Moseyen sabaya Al Kuruŋyen mere basaŋ mar beleŋ tagaltiŋ goyen fudinde yeŋ nurde haŋ keneŋbe Yon Baptais gobe al gogo yeŋ nurnayiŋ. \v 15 Al kirmiŋ miŋyaŋbe mere gayen keŋkela nurnaŋ ko. \p \v 16 “Be, gayenter niŋ marbe al matam dahade haŋ yeweŋ? Be, go mar gobe diriŋ kura gabu gasuŋde heŋ kari teŋ heŋya yiŋgeŋ uliŋ kadom mohoŋde teŋ haŋyen go gwahade. Diriŋ gobe kari teŋ heŋya kadom gineŋ teŋbe, \v 17 ‘Neŋ beleŋ buleluŋ fuk irde tikiŋ heŋ dunhet gega, gege ma tahaŋ. Irde esinayiŋ daw yeŋ al hakwa ambo irde irdere niŋ tikiŋ heŋ dunhet gega ma esahaŋ,’ yineŋ kwep kwep yirde haŋyen go gwahade. \m \v 18 Niŋgeb diriŋ teŋ haŋyen gwahade goyen po, mel gobe mere fudinde nurtek ma yirde hi. Niŋgeb Yon Baptais beleŋ beretya wainya ma neke keneŋbe, ‘Al gobe uŋguram yaŋ,’ ineŋ hinhan. \v 19 Munaŋ ne Al Urmiŋ gabe biŋgeya wainya nemeke neneŋbe, ‘Al gabe dulare niŋ al wor po. Irde yeŋbe teks yad yad marya Moseyen saba keŋkela ma gama irde hike “mata buluŋ mar” yineŋ hityen mar gote kadom,’ nineŋ haŋyen. Goyenpoga al kura dufay wukkeŋ miŋyaŋbe matamiŋ beleŋ gab kawan forok irde hiyeŋ geb,” yinyiŋ. \s Biŋ mulgaŋ ma heŋ haŋ mar \r (Luk 10:13-15) \p \v 20 Be, Yesu go gwaha yineŋbe Al Kuruŋyen tareŋde mata tiŋeŋ kurayen kurayen budam teŋ hike ga bebak ma teŋbe mata buluŋmiŋ yubul ma teŋ Al Kuruŋ hitte biŋ mulgaŋ ma hamiŋ mar goyen goke igiŋ ma nurde gaha yiriŋ: \v 21 “Be, deŋ Yuda mar Korasin taundeya Betsaida taundeya haŋ marbe ne beleŋ mata tiŋeŋ kurayen kurayen teŋ himeke neneŋ bebak titek yara gega, gwaha ma teŋ asogo nirde haŋ. Niŋgeb deŋ Yuda marte mata gwahade goke Al Kuruŋ beleŋ biŋ ar yeke gote muruŋgem buluŋ wor po dunyeŋ geb, goke buniŋeŋ nurd duneŋ hime. Ne beleŋ Yuda mar moŋ al miŋ hoyaŋ haŋyen taunde Tairya Saidonya gor kuŋ mata tiŋeŋ forok yirmiriŋ manhan mel gob araŋ po bebak teŋ mata buluŋmiŋ ge kandukŋeŋ wor po nurde amil erekkek hor yirde tupi sam teŋ mata buluŋmiŋ go yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ biŋ mulgaŋ hewoŋ. \v 22 Fudinde wor po dineŋ hime. Tairya Saidonya taunde niŋ marte mata buluŋ gote muruŋgembe kuruŋ yarham. Goyenbe deŋ Yuda mar merene gama ma irde haŋyen gote muruŋgembe yende folek, buluŋ wor po tenayiŋ geb. \v 23 Irde deŋ Kapeneam taunde niŋ mar, deŋbe dindikeŋ ge yeŋ, ‘Neŋbe deŋniniŋ yaŋ,’ yeŋ turuŋ turuŋ teŋ Al Kuruŋ niŋ bitiŋ ma mulgaŋ heŋ haŋ? Al Kuruŋ beleŋ kak ala bana demeyke kurkunayiŋ geb. Mata tiŋeŋ kurayen kurayen deŋ hitte forok yeŋ hike yeneŋ haŋ gayen Sodom taunde forok yeŋ hinhan manhan gor niŋ mar beleŋ mata goyen yeneŋbe mata buluŋmiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ biŋ mulgaŋ hewoŋ. Irkeb buluŋ ma irkeb gaha naŋa gayenbe taun gobe hiwoŋ. \v 24 Fudinde dineŋ hime, kame Al Kuruŋ beleŋ al igiŋya buluŋya pota yiryeŋ nalureb Sodom niŋ marbe mata buluŋ teŋ hinhan gote muruŋgem buluŋ tenayiŋ. Goyenbe deŋ Kapeneam taunde niŋ marbe Sodom niŋ mar beleŋ kanduk tenayiŋ gote folek wor po tenayiŋ geb,” yinyiŋ. \s Kanduk miŋyaŋ marbe Yesu hitte wanayiŋ \r (Luk 10:21-22) \p \v 25 Be, goya goyenbe Al Kuruŋ mere irde, “Adone, gebe naŋkiŋya megeŋya gote Doyaŋ Al Kuruŋ. Gebe al yiŋgeŋ dufaymiŋ wukkek yeŋ nurde haŋ marya megen niŋ alyen saba karkuwaŋ yawartiŋ marya hittebe meteŋ teŋ hime kuruŋ gate miŋ goyen bana kerde hayen. Goyenbe diriŋ beleŋ naniŋ miliŋ hitte tawuŋ hitiŋ yara al kura yiŋgeŋde saŋiŋde epte moŋ yeŋ nurde Al Kuruŋ beleŋ gab faraŋ duri yeŋ haŋ mar hitte yikala yiraŋ goke amaŋeŋ wor po nurde turuŋ girde hime. \v 26 Fudinde, buniŋeŋgebe kuruŋ geb, mata gwahade forok iraŋ,” yiriŋ. \p \v 27 Irdeb, “Adone beleŋbe det kuruŋ gayen doyaŋ yird yird meteŋ gobe ne nunyiŋ. Nebe yende Urmiŋ wor po geb, yeŋ po gab keŋkela nurde nuneŋ hi. Al hoyaŋbe gwahade ma nurd nuneŋ haŋ. Irde Nannebe neya al kura ne beleŋ basiŋa yirde hime marya po ga nurd uneŋ hite. Al hoyaŋbe gwahade moŋ. \v 28 Niŋgeb deŋ kanduk kurayen kurayen yeneŋ goke bitiŋ misiŋ nurde haŋ marbe ne hitte wanaŋ. Irkeb faraŋ durmeke bitiŋ yurum heke hinayiŋ. \v 29 Nebe delne kamtiŋ, irde dufayne manaŋ kipirtiŋ. Niŋgeb waŋ sabane nurde gama nirnayiŋ. Irkeb faraŋ durmeke bitiŋ yurum hekeb hinayiŋ. \v 30 Sabane nurde gama irnayiŋ dineŋ hime gobe meteŋeŋ moŋ. Ne beleŋ kanduk duneŋ hime gobe hipirkeŋ geb, ne hitte wanaŋ,” yinyiŋ. \c 12 \s Yesube Sabat nalu gote miŋ al \r (Mak 2:23-28; Luk 6:1-5) \p \v 1 Be, Yesu go Sabat nalu goyenter komatmiŋ yagoya wit meteŋ kahalyaŋ kuŋ hinhan. Kuŋ heŋyabe komatmiŋ yago goyen biŋge yirkeb wit bilmiŋ kura yade igineŋ nene hinhan. \v 2 Irkeb Farisi mar beleŋ yeneŋbe, “Mel ga yena! Mel gabe Sabat nalure mata gwaha ma teŋ hinayiŋ yeŋ bisam irtiŋ goyen teŋ haŋ!” inamiŋ. \v 3 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Deŋbe Al Kuruŋyen asaŋde Dewitya kadom yagoya biŋge kamde mata tiyamiŋ gote baraŋmiŋ goyen ma wor po kapyaŋ heŋ nurde haŋyen? \v 4 Dewitbe Al Kuruŋyen ya balem bana hurkuŋbe beret Al Kuruŋ untiŋ himam, Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ marte kudiŋeŋ goyen kadomya yad namiŋ. Dewitbe Mose beleŋ gwaha ma teŋ hinayiŋ yitiŋ goyen wor gogo tiyyiŋ gega, goke kanduk kura ma kinyiŋ. \v 5 Irde Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ marbe Sabat nalure Al Kuruŋyen ya balem bana heŋ meteŋ teŋ heŋbe Moseyen saba buluŋ irde hinhan. Goyenbe gote kanduk kura ma keneŋ hinhan goyen Al Kuruŋyen asaŋde katiŋbe ma kapyaŋ heŋ haŋyen? \v 6 Fudinde dinhem. Mel gobe Sabat nalure Al Kuruŋyen ya balem bana meteŋ teŋ hikeb mata buluŋ tahaŋ ma yineŋ haŋyen. Munaŋ nebe ya gote folek geb, komatne yago neya tumŋaŋ heŋ Sabat nalure mata tahaŋ gabe mata buluŋ moŋ geb. \v 7-8 Ne Al Urmiŋ gabe Sabat nalu gote Doyaŋ Al Kuruŋ. Niŋgeb Al Kuruŋyen mere asaŋde, ‘Nebe al beleŋ galak nird nird niŋ ma nurde hime. Kadom buniŋeŋ gird gird goke gab amaŋeŋ nurde hime,’ yitiŋ goyen deŋ beleŋ mere gote miŋ nurde haŋ manhan uliŋde merem moŋ mar gayen buluŋ buluŋ ma yirde hiwoŋ,” yinyiŋ. \s Sabat nalure al haniŋ simsimam kura sope iryiŋ \r (Mak 3:1-6; Luk 6:6-11) \p \v 9 Be, gwaha yineŋbe gor mat kuŋ Yuda marte gabu yare kuriŋ. \v 10 Bana goŋbe al kura haniŋ simsima hitiŋ goyen gor hinhin. Irke Farisi mar gore da misiŋde kura uliŋde merem yaŋ irniŋ yeŋbe Yesu gusuŋaŋ iramiŋ. “Sabat nalurebe al kura garbam miŋyaŋ goyen sope irtek gobe Moseyen sabarebe igiŋ yitiŋ ma dahade?” inamiŋ. \v 11 Gwaha inkeb, “Deŋ gayen sipsiptiŋ kura Sabat nalure mete titmiŋ bana kurkuyeŋbe igiŋ keneŋ wasak tinayiŋ? Moŋ, kuŋbe teŋ isaŋ heŋ siŋare kernayiŋ geb. \v 12 Al Kuruŋ diliŋdeb sipsipbe det dirŋeŋ, munaŋ albe det kuruŋ wor po. Niŋgeb Sabat nalurebe mata igiŋ igiŋ po ga teŋ hitek,” yinyiŋ. \v 13 Irde al go, “Hange giŋ ira,” inyiŋ. Irke haniŋ giŋ irkeb haniŋ kurhan igiŋ hiyen go gwahade igiŋ wor po hiriŋ. \v 14 Goyenbe Farisi mar gobe siŋare kuŋ yiŋgeŋ uliŋ daha mat Yesu mayteke kami yeŋ mere sege iramiŋ. \s Yesube Al Kuruŋ beleŋ basiŋa irtiŋ \p \v 15 Be, Farisi mar beleŋ mata tiniŋ teŋ hinhan goyen bebak teŋbe gasuŋ go tubul teŋ hoyaŋde kuriŋ. Kukeb al budam po gama irde kwamiŋ. Irkeb garbam miŋyaŋbe tumŋaŋ sope yirke igiŋ hamiŋ. \v 16 Gwaha yirde al buda go guram dirhem gake al hoyaŋ ma momoŋ yirnayiŋ yeŋ hayhay yiryiŋ. \v 17 Mata kuruŋ tiyyiŋ gobe Al Kuruŋ beleŋ mere basaŋ almiŋ Aisaia mere irke asaŋde kayyiŋ gote igineŋ kawan forok yiriŋ. Merebe gahade: \q1 \v 18 “Al gabe nere meteŋ al, basiŋa irmiriŋ goyen. \q2 Yeŋbe bubulkuŋne wor po yeŋ nurde uneŋ hime. \q2 Irde yeŋ ge amaŋeŋ wor po nurde hime. \q1 Holi Spirit teŋ kermeke ketal uryeŋ. \q1 Irkeb ne beleŋ al igiŋya buluŋya pota yirde gote muruŋgem yuneŋ yuneŋ goyen megen al hike kwa kuruŋ gayen momoŋ yirde tukuyeŋ. \q1 \v 19 Yeŋbe al kuraya kadom mohoŋde teŋ kwep kwep ma tiyyeŋ. \q2 Irde beleŋyaŋ mere kuware ma teŋ hike nurnayiŋ. \q1 \v 20 Al kura bisike kokaŋ go gwahade, buluŋ hiniŋ teŋ hinayiŋ goyen buluŋ ma yiryeŋ. \q2 Irde al kura buluŋ heŋ hulsi aymuk irtiŋ yara hinayiŋ goyen wor buluŋ ma yiryeŋ. \q2 Matamiŋ gobe bada ma hiyyeŋ. \q2 Gwahade po teŋ teŋbe alya bereyamiŋ tumŋaŋ yumulgaŋ teŋ pasi iryeŋ. \q1 \v 21 Irke al miŋ hoyaŋ Yuda mar moŋ gore yeŋ ge hekkeŋ nurde faraŋ yurd yurd niŋ doyaŋ irde hinayiŋ,” yitiŋ hi. \rq Aisaia 42:1-4\rq* \s Yesuya Belsebulya \r (Mak 3:20-30; Luk 11:14-23; 12:10) \p \v 22 Be, gwaha yeŋ hikeyabe al kura uŋgura ketal urtiŋ goyen teŋ wayamiŋ. Al gobe diliŋ titmiŋ irde mohoŋ manaŋ kattiŋ. Be, al gobe Yesu beleŋ sope irkeb naŋkeneŋ mere teŋ tiyyiŋ. \v 23 Irkeb gabu iramiŋ mar beleŋ mata go keneŋ hurkuŋkat wor po teŋbe, “Mesaia Dewit Urmiŋ kame wayyeŋ yeŋ haŋyen gobe al gago wet?” yamiŋ. \v 24 Goyenbe Farisi mar beleŋ mere go nurdeb, “Moŋ, uŋgurayen kuruŋmiŋ Belsebulyen tareŋde uŋgura gogo yakira teŋ hi,” yamiŋ. \v 25 Irkeb Yesu gobe al dufay heŋ hinhan goyen yeneŋ bebak teŋbe gaha yinyiŋ: “Tiyuŋ kuruŋ kura bana al beleŋ yiŋgeŋ uliŋ kadom asogo gird teŋ bur yenayiŋ gobe saŋiŋ ma heŋ buluŋ henayiŋ. Irde al miŋ dirŋeŋ kura wor gwahade po, yiŋgeŋ uliŋ kadom asogo gird teŋ bur yenayiŋbe tumŋaŋ saŋiŋ ma heŋ hinayiŋ. Taunde niŋ al wor gwahade po, awalikde ma hinayiŋbe epte ma saŋiŋ heŋ hinayiŋ. \v 26 Niŋgeb gwahade goyen po Satan beleŋ yeŋ yufukde haŋ uŋgura buda goyen haram yirde yakira tiyyeŋbe dahadem saŋiŋ henayiŋ? Hubu geb. \v 27 Goyenbe deŋ beleŋ Belsebulyen tareŋde uŋgura yakira teŋ hi nineŋ haŋ. Munaŋ deŋ gama dirde haŋ mar wor uŋgura yakira teŋ haŋyen goyenbe ganuŋyen saŋiŋde mata go teŋ haŋ yeŋ nurde haŋ? Belsebulyen tareŋde ma Al Kuruŋyen tareŋde? Mel gobe uŋgura yakira teŋ teŋ saŋiŋbe Al Kuruŋ hitte mat waŋ hi yeŋ nurde haŋ geb, deŋ beleŋ ne nineŋ haŋ gobe usi wor po irde haŋ yeŋ nurd dunnayiŋ. \v 28 Niŋgeb nebe Al Kuruŋyen saŋiŋde uŋgura yakira teŋ himyen geb, Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ dird dird gobe bikkeŋ deŋ hitte gago forok yihi. \p \v 29 “Be, daha matbe al kura gore kuŋ al hoyaŋ tareŋ miŋyaŋ gote yare hurkuŋ samuŋmiŋya detmiŋya yade kuyeŋ? Gwaha tiye yeŋbe al gore kuŋ saŋiŋ miŋyaŋ al go wa teŋ fere teŋ gab epte yamiŋde niŋ detya samuŋmiŋya goyen yawaryeŋ. \p \v 30 “Be, al kura ne niŋ ma heŋ haŋ marbe asogone. Irde al kura Al Kuruŋ hitte al yukuŋ yukuŋ niŋ faraŋ ma nurde haŋ marbe al bur yirde meteŋ go buluŋ irde haŋ yeŋ nureŋ. \v 31 Niŋgeb al kura mata buluŋya sukal mereyamiŋ ge teŋ Al Kuruŋ pohogay irkeb igiŋ halde unyeŋ. Goyenpoga al kura Holi Spirit sukal iryeŋ gobe Al Kuruŋ beleŋ epte ma wor po halde pasi ird unyeŋ. \v 32 Al kura ne Al Urmiŋ gayen asogo nirde mere buluŋ tiyyeŋbe pohogay nirke igiŋ halde pasi irde uneŋ. Goyenbe al kura Holi Spirit beleŋ meteŋ teŋ hi yeŋ nurd nurd ga asogo irde mere buluŋ tiyyeŋ gobe epte ma wor po mata buluŋmiŋ goyen halde unyeŋ. Megen gar heŋya, ma kame Al Kuruŋyen nalure gor wor epte ma halde unyeŋ. \p \v 33 “Hebe igineŋ beleŋ gab dikala dirke he igiŋ ma he buluŋ yeŋ haŋyen. Niŋgeb igineŋ igiŋ forok yewoŋ yeŋ nurdeb he go sope irde haraŋ henayiŋ. He goyen sope irde haraŋ ma henayiŋbe igineŋ buluŋ buluŋeŋ forok yenayiŋ. \v 34 Deŋbe kunere duwi yara buluŋ wor po geb. Meretiŋya matatiŋyabe buluŋ ala po. Niŋgeb deŋ gwahade beleŋ mere kura igiŋ ma po tinayiŋ. Hubu wor po. Bitiŋ bana dufay buluŋ beleŋ makiŋ hitiŋ gore mohoŋtiŋde mat kat kuŋ hiyen. \v 35 Niŋgeb al igiŋbe biŋde dufay igiŋ hinayiŋ goyen yade kawan yirde hiyeŋ. Munaŋ al buluŋbe biŋde dufay buluŋ hinayiŋ goyen kawan yirde hiyeŋ. \v 36 Goke teŋbe fudinde wor po dineŋ hime, Al Kuruŋ beleŋ al igiŋya buluŋya pota yiryeŋ nalure gorbe melaktiŋ soŋ heke ne niŋ mere buluŋ mat yitiŋ kuruŋ goke merere huwarde daniŋ gwaha yamiŋ goyen Al Kuruŋ momoŋ irnayiŋ. \v 37 Niŋgeb mohoŋtiŋde mat mere kat kuyeŋ gore gab nalu goyenter mere teŋ haŋyen gote muruŋgem igiŋ dunyeŋ ma buluŋ dunyeŋ goyen nurnayiŋ,” yinyiŋ. \s Al Kuruŋyen saŋiŋde det kura irke kinniŋ inamiŋ \r (Mak 8:11-12; Luk 11:29-32) \p \v 38 Be, Farisi mar kuraya Moseyen saba marya beleŋ, “Tisa, Al Kuruŋyen saŋiŋde mata tiŋeŋ kura irke kinniŋ yeŋ nurde hite,” inamiŋ. \v 39 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Dufay buluŋ kerde mata manaŋ buluŋ teŋ haŋ mar goreb mata tiŋeŋ Al Kuruŋ beleŋ po ga irtek goke po gusuŋaŋ heŋ haŋyen. Goyenbe bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ al Yona beleŋ mata teŋ mere tiyyiŋ goyen po ga nurnayiŋ. Mata tiŋeŋ hoyaŋ kura ma kennayiŋ. \v 40 Yonabe makaŋ dapŋa kuruŋ biŋde wawuŋ karwo goŋ hinhin gwahade po, ne Al Urmiŋ gayen wor megeŋ biŋde naŋkahalya wawuŋya karwo heŋ. \v 41 Irde Niniwe taunde niŋ mar gobe Yona beleŋ kuŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ heŋ tagalkeb mata buluŋmiŋ yubul teŋ Al Kuruŋ niŋ biŋ mulgaŋ hamiŋ. Goyenbe alya bereya gayenter gayenbe ne saba teŋ hime gabe Yonayen saba gote folek gega, go ma nurde haŋ. Niŋgeb Al Kuruŋ beleŋ al igiŋya buluŋya pota yiryeŋ nalurebe Niniwe niŋ mar beleŋ huwardeb merene ma nurde haŋ mar gayen miŋge yirnayiŋ. \v 42 Bikkeŋ Solomon beleŋ Israel naŋa doyaŋ irde hinhinyabe naŋa gisaw niŋ doyaŋ bere kuruŋ kura Siba beleŋ Solomonyen dufaymiŋ wukkeŋ goyen nure yeŋ wayyiŋ. Goyenbe alya bereya gayenter niŋ gayenbe ne Solomonyen dufay folek gare saba yirde hime gega ma nurde haŋ. Niŋgeb kame Al Kuruŋ beleŋ al igiŋya buluŋya pota yiryeŋ nalureb doyaŋ bere Siba beleŋ huwardeb merene ma nurde haŋ mar gayen merem yaŋ yiryeŋ. \p \v 43 “Be, uŋgura kura al uliŋde takira tike kat kuyeŋ gobe mali naŋa al ma hitek bana goŋ kuŋ usaŋ heŋ heŋ gasuŋ niŋ naŋkeneŋ kuŋ hiyeŋ. Goyenbe gasuŋ kura ma kinyeŋ. \v 44 Irdeb, ‘Bikkeŋ hinhem gasuŋde gor mulgaŋ heweŋ,’ yiyyeŋ. Irdeb mulgaŋ heŋ waŋbe gasuŋ bikkek gobe Al Kuruŋyen mere biŋde ma kiryiŋ geb, halde haraŋ heŋ sope irtiŋ yara kinyeŋ. \v 45 Irdeb kuŋbe sopte uŋgura 7 yende saŋiŋ folek goyen yupi teŋ tumŋaŋ waŋbe al goyen ketal urnayiŋ. Gwaha tikeb al gobe haŋkapya hinhin gwahade moŋ, buluŋ wor po hiyyeŋ,” yinyiŋ. \s Yesuyen kuliŋya haymiŋya \r (Mak 3:31-35; Luk 8:19-21) \p \v 46 Be, Yesu go hako po al buda kuruŋ goyen mere yirde hikeb miliŋya kuliŋya beleŋ mere irniŋ yeŋ waŋ siŋare heŋ doyaŋ irde hinhan. \v 47 Irkeb al kura beleŋ go yeneŋbe kuŋ Yesu goyen, “Momkeya kolge weŋya ginniŋ yeŋ waŋ siŋare ga haŋ,” inyiŋ. \v 48 Irkeb wol heŋbe, “Ganuŋbe mamne? Ganuŋbe kolne yago?” inyiŋ. \v 49-50 Irdeb komatmiŋ yago yeneŋ heŋyabe, “Al kura Nanne Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ gote mere nurde go po gama irde haŋ marbe kolne, hayneya mamne yagoya. Niŋgeb mamneya kolne weŋyabe gago haŋ,” inyiŋ. \c 13 \s Yasuŋ teŋ teŋ gote maya mere \r (Mak 4:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 Be, go naŋa fay goyenter po Yesube hiyen ya go tubul teŋ kuŋ fe ala kuruŋ siŋare kura gor kipiryiŋ. \v 2 Irkeb sopte al buda karim ma waŋ gabu iramiŋ. Irkeb bada heŋ hakwa kura hinhin hende gor hurkuŋ kipiryiŋ. Keperde hikeb al buda kuruŋ gob fe siŋare huwarde hinhan. \v 3 Hakware gor heŋyabe saba budam maya mere mat al buda go saba yiryiŋ. Maya meremiŋ kurabe gahade: “Yasuŋ al kura det muykeŋ tur ire yeŋ kuriŋ. \v 4 Meteŋde kuŋ tur irde tukuriŋ. Irkeb kurabe beleŋyaŋ katamiŋ. Irke nu beleŋ waŋ yeneŋbe namiŋ. \v 5 Kurabe hora hereŋ megeŋ halgayiŋyaŋ katamiŋ. Megeŋ tolok moŋ geb, araŋ po kawaŋ hamiŋ. \v 6 Goyenbe naŋa forok yeŋ temeykeb filginiŋ saŋiŋ moŋ geb, gwilgwal irde kamamiŋ. \v 7 Det muykeŋ kurabe yamuŋ hirwaŋeŋ yaŋ hinhan bana goŋ kateŋ kawaŋ hamiŋ. Goyenbe yamuŋ duwi gore hurkuŋ awrum yurke nonbo hamiŋ. \v 8 Munaŋ det muykeŋ kurabe megeŋ igiŋ wor poyaŋ kateŋ kawaŋ hamiŋ. Irde muykeŋ uŋkureŋde matbe 100 igineŋ gwahade hamiŋ. Muykeŋ kurabe 60, munaŋ kurabe 30 gwahade ala igineŋ heŋ tukamiŋ. \v 9 Al kirmiŋ miŋyaŋbe mere gayen keŋkela nurnaŋ ko,” yiriŋ. \s Daniŋ maya merere saba yird hinhin? \r (Mak 4:10-12; Luk 8:9-10) \p \v 10 Irkeb komatmiŋ yago goyen kuŋbe, “Daniŋ geb maya mere mat alya bereya saba yirde ha?” ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 11 Irkeb, “Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird gote miŋbe banare hi geb, al hoyaŋ beleŋ epte ma bebak titek. Goyen deŋbe Al Kuruŋyen tareŋde miŋ goyen igiŋ bebak tinayiŋ. \v 12 Niŋgeb keŋkela wor po merene palŋa irde nurde hinayiŋ. Al kura biŋde mat fudinde wor po Al Kuruŋyen mere nurde hikeb Al Kuruŋ beleŋ meremiŋ igiŋ goyen uneŋ tebaŋ irde hiyeŋ. Munaŋ al kura gwahade moŋ gobe Al Kuruŋyen mere biŋde muŋ kura hiyeŋ goyen wor teŋ siŋa iryeŋ. \v 13 Al gwahade gobe det yennayiŋ gega, epte ma det gote miŋ nurnayiŋ. Irde merebe nurnayiŋ gega, epte ma mere gote miŋ bebak tinayiŋ. Niŋgeb gwahade po teŋ hinayiŋ yeŋbe gago maya mere mat saba yirde himyen. \m \v 14 Al gwaha teŋ haŋ gokeb Al Kuruŋyen mere basaŋ al Aisaia beleŋ Al Kuruŋyen mere nurde asaŋde kayyiŋ gobe gago forok yeŋ hi. Merebe gahade: \q1 ‘Deŋbe merene nurde hinayiŋ, irde keneŋ hinayiŋ gega, bebak ma po teŋ hinayiŋ. \q1 \v 15 Fudinde wor po, mel gate biŋbe saŋiŋ wor po. \q2 Kirmiŋbe migisuŋ yurtiŋ, irde diliŋbe mala titiŋ. \q1 Moŋ manhan kirmiŋde nurde, diliŋde yeneŋbe biŋde matbe bebak wor po teŋ ne hitte mulgaŋ heŋ wake sope yirmewoŋ,’ yitiŋ hi. \rq Aisaia 6:9-10\rq* \m \v 16-17 Niŋgeb fudinde wor po dineŋ hime. Bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ marya al huwak bikkeŋ hinhan gobe daha wor deŋ beleŋ mata kuruŋ yeneŋ haŋ gayen yentewoŋ yeŋ nurde hinhan. Goyenbe go ma yeneŋya kamamiŋ. Mere deŋ nurde haŋ gayen wor nurtewoŋ yeŋ nurde hinhan. Goyenbe ma nuramiŋ. Munaŋ deŋbe nalu igiŋde forok yaŋ geb, diltiŋde det igiŋ yeneŋ, kirmiŋtiŋde mere igiŋ igiŋ nurde haŋ gago. Niŋgeb goke amaŋeŋ nurde hinayiŋ. \p \v 18 “Gwahade geb yasuŋ alyen maya mere gote miŋ momoŋ direŋ tihim geb, keŋkela nurde bebak tinaŋ ko. \v 19 Muykeŋ beleŋyaŋ katamiŋ gote miŋbe da? Gobe al kura Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yird yird saba gote miŋ nurde bebak ma tiyyeŋ. Irke uŋgura beleŋ waŋ saba go teŋ siŋa irde biŋ sam irke mere goke ma nuryeŋ go gwahade. \v 20 Megeŋ halgayiŋya hora arat hereŋ det muykeŋ katamiŋ gote miŋbe gahade: al kura Al Kuruŋyen saba tiŋeŋya nurdeb araŋ po igiŋ igiŋ yeŋ gama iryeŋ. \v 21 Goyenbe mere go keŋkela ma biŋde kurkuŋ kipiryeŋ geb, ulyaŋde ma Al Kuruŋyen mere goyen gama iryeŋ. Al Kuruŋyen saba nurde gama irde hiyeŋ gega, al beleŋ buluŋ buluŋ irke gote kanduk keneŋbe bada heŋ araŋ po Al Kuruŋyen saba go tubul tiyyeŋ. \v 22 Yamuŋ duwi forok yitiŋ bana det muykeŋ katamiŋ gote miŋbe gahade: al kura Al Kuruŋyen saba nurde gama irde hiyeŋ. Irde megen niŋ mata teŋ teŋya megen niŋ samuŋ yad yad dufay beleŋ tuluŋ tikeb Al Kuruŋyen saba goyen igineŋ miŋmoŋ hiyyeŋ. \v 23 Goyenpoga megeŋ igiŋyaŋ wor po katamiŋ gote miŋbe gahade: al kura Al Kuruŋyen saba nurde bebak teŋ gama irde hiyeŋ gob gote igineŋbe budam wor po forok yenayiŋ. Muykeŋ kurabe igineŋ 100 forok yiryeŋ. Kurabe 60, munaŋ kurabe 30 forok yiryeŋ go gwahade. Muykeŋ buda gob igineŋ kurayen kurayen forok yenayiŋ,” yinyiŋ. \s Yamuŋ buluŋyen maya mere \p \v 24 Be, Yesu go gwaha yineŋ saba yire yeŋbe maya mere hoyaŋ gahade yinyiŋ: “Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yird yird gobe gahade: al kura wit muykeŋ goyen meteŋmiŋde yukuŋ tur yiryiŋ. \v 25 Goyenbe wawuŋbe al tumŋaŋ firtiŋde hikeb al gote asogom beleŋ kuŋ yamuŋ duwi muykeŋ goyen wit muykeŋ tur irtiŋyaŋ goyen tur yirde yukuŋbe kuriŋ. \v 26 Kame wit go kawaŋ heŋ kuŋ igineŋ hiniŋ teŋ hikeb yamuŋ duwi goyen manaŋ forok yeŋ tukamiŋ. \v 27 Irkeb meteŋ gote miŋ alyen meteŋ mar beleŋ waŋbe, ‘Doyaŋ al, gebe wit muykeŋ haraŋ gega, yamuŋ duwi gob daha mat forok yaŋ?’ inamiŋ. \v 28 Irkeb, ‘Asogone kura beleŋ mata ga tiyuŋ geb,’ yinyiŋ. Irkeb meteŋ marmiŋ beleŋ, ‘Niŋgeb kuŋ wasiniŋ?’ ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 29 Irkeb, ‘Goŋmiŋ. Moŋgo wasehet yeŋ wit manaŋ tumŋaŋ wasinak ge. \v 30 Yubul tike tumŋaŋde karkuwaŋ henayiŋ. Sak nalure gab wasitek. Goyare gab meteŋ marne yamuŋ duwi wa walde kumga teŋ teŋ niŋ yad fere teŋ yernayiŋ. Munaŋ witbe yade yukuŋ yadi yerd yerd ya kuruŋde gor yernayiŋ,’ yinyiŋ,” gwahade Yesu beleŋ mel go momoŋ yiryiŋ. \s Mastet bilmiŋya yisyat maya mere \r (Mak 4:30-32; Luk 13:18-21) \p \v 31 Be, Yesu go maya mere hoyaŋ wor yinyiŋ. “Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird gobe mastet he bilmiŋ dirŋeŋ muŋ wor po go gwahade. Al kura beleŋ mastet bilmiŋ goyen teŋbe meteŋmiŋde haryiŋ. \v 32 Det hoyaŋ muykeŋbe karkuwaŋ, munaŋ mastet he muykeŋbe dirŋeŋ muŋ wor po gega, kawaŋ heŋ kuruŋ heŋbe meteŋde gor det haryiŋ goyen fole yiryeŋ. Irkeb nu beleŋ waŋ haniŋ hereŋ hagam yirde gor hinayiŋ,” yinyiŋ. \v 33 Irdeb sopte po siraw mere hoyaŋ yinyiŋ. “Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yird yird gobe Bere kura yis teŋ palawa kuruŋya tigiri teŋ tubul tikeb palawa go ditdi nene kuruŋ hiyyeŋ go gwahade goyen,” yinyiŋ. \s Maya mere mat po saba yirde hinhin \r (Mak 4:33-34) \p \v 34 Yesu beleŋ al buda mere gwahade yirde hinhin gobe maya mere mat po yirde hinhin. Mere keŋkelak mat ma yirde hinhin. Maya mere mat po yirde hinhin. \v 35 Niŋgeb Yesu beleŋ maya mere mat saba tagalde hinhin gobe Al Kuruŋ beleŋ mere basaŋ almiŋ mere irke asaŋde kayyiŋ gote igineŋbe gogo forok yiriŋ. Merebe gahade: \q1 “Sabanebe maya mere mat po tiyeŋ. \q1 Irde det banare hitiŋ al kura bebak titek moŋ goyen tagaleŋ,” yitiŋ hi. \rq Tikiŋ 78:2\rq* \s Yamuŋ buluŋyen siraw mere gote miŋ \p \v 36 Be, Yesu gobe al buda kuruŋ go yubul teŋ ya hiyende gor mulgaŋ hiriŋ. Irkeb komatmiŋ yago kuŋbe, “Yamuŋ duwi niŋ maya mere mat tagalha gote miŋ goyen momoŋ dira,” inamiŋ. \v 37 Irkeb gaha yinyiŋ: “Wit muykeŋ igiŋ kuŋ haryiŋ al gobe ne Al Urmiŋ gayen. \v 38 Meteŋ gobe megeŋ kuruŋ gayen gake yihim. Munaŋ wit muykeŋ gobe Al Kuruŋyen dirŋeŋ weŋ. Yamuŋ duwi gobe Al Buluŋyen dirŋeŋ weŋ. \v 39 Irde yamuŋ duwi muykeŋ tur iryiŋ al gobe uŋgura. Sak nalu gobe nalu funaŋ, irde biŋge gabu ird ird mar gobe Al Kuruŋyen miyoŋ. \v 40 Yamuŋ buluŋ waseŋ kak alare yemeyke humga kunayiŋ go gwahade goyen po, nalu funaŋdebe al hitte mata gwahade forok yiyyeŋ. \v 41 Ne Al Urmiŋ gare miyoŋne yad yermeke kuŋ nere alya bereya haŋ bana goŋ mata buluŋ teŋ haŋyen marya mata buluŋ tinaŋ yineŋ al biŋ yade haŋyen marya go yukuŋ gabu yirnayiŋ. \v 42 Irde mel go yade kak ala buluŋ wor po bana goŋ yemeynayiŋ. Irkeb goŋ po heŋ eseŋ misiŋ yiseŋ hinayiŋ. \v 43 Goyabe Al Kuruŋ diliŋde alya bereya huwak haŋyen gobe Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ yirde hiyeŋde gor naŋa temeyke wuk yitiŋ yara wukkek igiŋ wor po hinayiŋ. Al kirmiŋ miŋyaŋbe mere gayen keŋkela nurnaŋ ko,” yinyiŋ. \s Samuŋyen maya mere \p \v 44 Be, maya mere hoyaŋ wor yinyiŋ. “Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yirde hi gobe gahade: samuŋ kura damum hende hoyaŋ wor po megeŋ biŋde bana kirtiŋ hinhin. Kurareb al kura samuŋ gwahade gaŋ hi yeŋ ma nurdeya megeŋ goyen talde taldeb kinyiŋ. Keneŋbe sopte aw uryiŋ. Irdeb amaŋ wor po heŋ kuŋ detmiŋ kuruŋ goyen al yunke damu tikeb gote muruŋgem tukuŋbe megeŋ goyen damu tiyyiŋ go gwahade. \v 45 Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi gote maya mere kurabe gahade: al kura beleŋ selweŋ yara kura damum hende wor po goyen goke naŋkeneŋ kuŋ hinhin. \v 46 Kuŋ kuŋ igiŋ muŋ wor po kura keneŋbe mulgaŋ heŋ yende samuŋ kuruŋ goyen al yunke damu tikeb muruŋgem teŋ tukuŋ det kusamuŋ wor po go damu tiyyiŋ go gwahade,” yinyiŋ. \s Kamaŋ kuruŋyen maya mere \p \v 47 Be, Yesu beleŋ sopte po gaha yinyiŋ: “Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yirde hi gobe gahade: makaŋ dapŋa yawarniŋ yeŋ kamaŋ kuruŋ temeyamiŋ. Irdeb dapŋa miŋ kurayen kurayen yawaramiŋ. \v 48 Dapŋa makiŋ hihi yeŋ nurdeb tuluŋ teŋ tukuŋ siŋare irde dapŋa igiŋbe tiriyaŋ yeramiŋ. Munaŋ buluŋbe yemeyamiŋ go gwahade. \v 49 Nalu funaŋde wor pore gorbe al hitte mata gwahade go forok yiyyeŋ. Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ waŋ al huwakya al mata buluŋ teŋ hitiŋ marya goyen pota yirnayiŋ. \v 50 Irde mata buluŋ mar gobe yade kak ala kuruŋ bana goŋ yemeyke eseŋ misiŋ yiseŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. \v 51 Irdeb, “Maya mere kuruŋ dirhem gote miŋ keŋkela nurhaŋ we?” yinke, “Gwaha,” inamiŋ. \v 52 Irkeb, “Bebak tihit yahaŋ geb, deŋbe Moseyen saba al kura saba bikkek po moŋ sabane gergeŋ manaŋ nurde tumŋaŋ yanarde haŋ al go gwahade deneŋ hime. Niŋgeb deŋbe al kura yamiŋ bana mat samuŋ bikkekya gergeŋya yade siŋare katyeŋ go gwahade goyen po saba bikkekya gergeŋya tumŋaŋ nurde haŋ,” yinyiŋ. \s Nasaret taunde kuriŋ \r (Mak 6:1-6; Luk 4:16-30) \p \v 53 Be, maya mere buda goyen momoŋ yirdeb gasuŋ go tubul teŋ kuriŋ. \v 54 Kuŋbe taun gor heŋ kuruŋ hiriŋde gor forok yeŋbe gor niŋ Yuda marte gabu yare kuŋ al saba yirke hurkuŋkat teŋbe, “Ey, al gabe damde kuŋ Al Kuruŋyen dufay wukkeŋya mata tiŋeŋ kurayen kurayen ird ird tareŋya gayen yawaruŋ!” yamiŋ. \v 55 Irdeb, “Al gabe kapenta urmiŋ moŋ? Yeŋbe Maria urmiŋ. Kuliŋ yagobe Yems, Yosep, Saimonyabe Yudasya moŋ? \v 56 Haymiŋ yagob gar ma tumŋaŋ hityen? Gega al gabe damde kuŋ dufayya tareŋya yawaruŋ?” yamiŋ. \v 57 Irdeb buluŋ nurd unamiŋ. Goyenbe Yesu beleŋ, “Al Kuruŋyen mere basaŋ marbe taunmiŋde niŋ marya tayŋeŋya beleŋ palap ma yirde meremiŋ ma nurde haŋyen,” yinyiŋ. \v 58 Irdeb yeŋ ge hekkeŋ ma nurde hinhan geb, gorbe mata tiŋeŋ budam ma forok yiryiŋ. \c 14 \s Herot beleŋ Yon Baptais mayke kamyiŋ \r (Mak 6:14-29; Luk 9:7-9) \p \v 1 Be, Yesu beleŋ mata kuruŋ teŋ kuŋ hinhin goyen Galili naŋa gote doyaŋ al kuruŋ Herot beleŋ mere momoŋmiŋ nuryiŋ. \v 2 Irdeb meteŋ marmiŋ go, “Yon Baptais maymeke kamuŋ al go goyen sopte huwaruŋ geb, mata tiŋeŋ ird ird saŋiŋ miŋyaŋ meteŋ teŋ kuŋ hi gogo,” yinyiŋ. \p \v 3-4 Be, Yon mayke kamyiŋ gote baraŋmiŋbe gahade: Yon diliŋ gergeŋ hinhinyabe Herot beleŋ kuliŋ Filip berem Herodias goraŋ iryiŋ. Irkeb Yon beleŋ kawan po, “Mata gob buluŋ wor po tiyaŋ geb,” inkeb Herot beleŋ goke igiŋ ma nuryiŋ. Irdeb fuleŋa marmiŋ yinke Yon fere teŋ tukuŋ koyare keramiŋ. \v 5 Irde maymeke kamwoŋ yeŋ nurde hinhin gega, al beleŋ Yon gob Al Kuruŋyen mere basaŋ al yeŋ nurd uneŋ hinhan geb, Yon mayde mayde niŋ kafura heŋ hinhin. \v 6 Be, Herot gobe miliŋ beleŋ kawaŋ kiryiŋ nalu go forok yekeb Herotya kadom weŋya gabu irde dulaŋ teŋ hinhan. Irde tikiŋ hekeb Herodias wiriŋ beleŋ gor gabu iramiŋ mar goke gege tiyyiŋ. Irkeb Herot gobe amaŋ wor po hiriŋ. \v 7 Irdeb, “Det kuraŋ nurde gusuŋaŋ nirkeb igiŋ guneŋ,” ineŋ diliŋ mar biŋa tiyyiŋ. \v 8 Irkeb miliŋ beleŋ gwaha inayiŋ inyiŋ gwahade po Herot inyiŋ. “Haŋka ga po Yon Baptais tonaŋ koroŋde kerde tawaŋ nuna,” inyiŋ. \v 9 Irkeb doyaŋ al go kandukŋeŋ nuryiŋ gega, bere go hitte biŋa tiyyiŋ goya al buda gor hinhan mar gore daha wet kura ninnak yeŋ nurdeb biŋa tiyyiŋ go po gama irde bere gore yiriŋ goyen po irde unyiŋ. \v 10 Irde fuleŋa marmiŋ hulyaŋ yirke koyare kuŋbe Yon biŋiŋ walamiŋ. \v 11 Irdeb Yon tonaŋ gobe koroŋde kerde tawaŋ bere go unkeb yeŋ beleŋ tukuŋbe miliŋ unyiŋ. \v 12 Be, Yon komatmiŋ beleŋ mere go nurdeb waŋ hakwam goyen tukuŋ mete tiyamiŋ. Gwaha teŋ kuŋbe Yon kamyiŋ goyen Yesu momoŋ iramiŋ. \s Yesu beleŋ al 5,000 biŋge paka yiryiŋ \r (Mak 6:30-44; Luk 9:10-17; Yon 6:1-14) \p \v 13 Be, Yon kamyiŋ mere momoŋ goyen nurdeb Yesube komatmiŋya hakwa teŋ naŋa almem moŋde duŋkureŋ balmiŋ hiniŋ yeŋ kwamiŋ. Irkeb naŋa bana go niŋ taunyaŋ niŋ marbe Yesube goŋ kwa yeŋ nurdeb makaŋ fereŋ gama irde kwamiŋ. \v 14 Be, Yesu go kuŋ kuŋ fe siŋa kurhan forok yeŋbe al buda kuruŋ goyen yeneŋbe buniŋeŋ yinyiŋ. Irde garbam miŋyaŋ marbe guram yirke igiŋ hamiŋ. \p \v 15 Be, wawuŋ heweŋ teŋ hikeb komatmiŋ yago beleŋ Yesu goyen, “Naŋa bana gab tiyuŋ binde miŋmoŋ. Irde heŋ ga moŋ kidoma heweŋ tiya geb, al buda kuruŋ ga yinke tiyuŋyaŋ kuŋ yiŋgeŋ biŋge kura damu teŋ nenaŋ,” inamiŋ. \v 16 Irkeb Yesu beleŋ, “Moŋ, daniŋ kunayiŋ? Deŋ beleŋ det kura yunke nenaŋ,” yinyiŋ. \v 17 Irkeb, “Gwaha dinha goyenbe neŋbe beret siptesoŋoŋya makaŋ dapŋa yadi iraw po haŋ,” inamiŋ. \v 18 Irkeb, “Yawaŋ nunnaŋ,” yinyiŋ. \v 19 Irdeb al buda kuruŋ go, “Yamuŋyaŋ kepernaŋ,” yinke keperde tukamiŋ. Irkeb beret siptesoŋoŋya makaŋ dapŋa yadi irawaya goyen yade kotaŋ kaŋ naŋkiŋde naŋkeneŋ Al Kuruŋyen saŋiŋde guram yirde yubala teŋ al yunnaŋ yineŋbe komatmiŋ yago yunyiŋ. \v 20 Al buda kuruŋ gob biŋge go nen nen ep po namiŋ. Irkeb komatmiŋ beleŋ biŋge dikŋeŋ buda iramiŋ gobe tiri 12 gwahade makiŋ yirtek hamiŋ. \v 21 Be, biŋge namiŋ mar al parguwak po kapyaŋ hamiŋbe 5,000 hiriŋ. \s Yesu fe yuwalŋeŋ hende huwarde kuriŋ \r (Mak 6:45-52; Yon 6:15-21) \p \v 22 Be, gwaha teŋbe komatmiŋ yago, “Araŋeŋ hakwa hende hurkuŋ fe ala siŋa kurhan kunaŋ,” yinke hakwa hende hurkuŋbe yeŋ wa meheŋ heŋ fe ala siŋa kurhan kwamiŋ. Irkeb Yesube gor heŋ al buda kuruŋ goyen, “Tiyuŋtiŋyaŋ tiyuŋtiŋyaŋ kunaŋ,” yinyiŋ. \v 23 Al buda go gwaha yineŋbe Al Kuruŋya mere tiyye yeŋbe dugu dabayiŋde kura gor hurkuriŋ. Kuŋ yeŋ uŋkureŋ goŋ hikeb kidoma hiriŋ. \v 24 Munaŋ komatmiŋ yagobe megeŋ tubul teŋ fe ala kuruŋde hamiŋ. Goyenbe meŋe huwarke fe goyen makaŋ duba yara karkuwaŋ karkuwaŋ huwaramiŋ. Irkeb hakwa gobe muŋ kura ma sor iryiŋ. \v 25 Be, naŋa miŋge heŋ hikeb Yesu go fe yuwalŋeŋ hende huwarde komatmiŋ yago hitte kuriŋ. \v 26 Mel gore fe hende huwarde waŋ hike keneŋ kafura wor po heŋbe, “Gabe uŋgura!” yeŋ uliŋ barbar yeke daha tiniŋ tiniŋ tiyamiŋ. \v 27 Goyenbe araŋ po Yesu beleŋ, “Kafura ma yo. Ne waŋ hime geb. Tareŋ henayiŋ,” yinyiŋ. \v 28 Irkeb Pita beleŋ, “Doyaŋ Al Kuruŋ, gabe fudinde ge keneŋbe ninke fe hende huwarde ge hitte kweŋ,” inyiŋ. \v 29 Irkeb, “Igiŋge waya,” inyiŋ. Gwaha inkeb Pita go hakwa hende mat solok yeŋ fe hende harde Yesu hitte kuriŋ. \v 30 Goyenbe kuŋ heŋyabe meŋe keneŋ kafura heŋbe hako ga dolok yeŋ keneŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, faraŋ nura!” yeŋ kekew tiyyiŋ. \v 31 Irkeb goyare po Yesu beleŋ haniŋ temeyde tanardeb isaŋ hiriŋ. Irdeb, “Daniŋ dufay budam heŋ ne niŋ hekkeŋ ma nurde ha?” inyiŋ. \v 32 Gwaha teŋbe hakwa hende hurkaryum. Irkeb meŋe kamyiŋ. \v 33 Irke gab hakwa biŋde hinhan mar gore keneŋ bebak teŋbe doloŋ irde, “Fudinde wor po gebe Al Kuruŋ Urmiŋ,” inamiŋ. \s Genesaret niŋ garbam mar sope yiryiŋ \r (Mak 6:53-56) \p \v 34 Be, gwaha teŋ kuŋ kuŋbe Genesaret naŋa beleŋ goŋ forok yamiŋ. \v 35 Irkeb al gor niŋ beleŋ Yesu keneŋ bebak teŋbe mere kerke naŋa goyen bana niŋ mar yinke garbam mar tumŋaŋ Yesu hitte yawayamiŋ. \v 36 Irdeb, “Garbam mar gayen yubul tike meŋe diba ulger niŋ gote muruŋ po sisaŋ urdeb igiŋ henaŋ,” ineŋ eseŋ mere iramiŋ. Niŋgeb al garbam miŋyaŋbe Yesu go sisaŋ urde tumŋaŋde igiŋ hamiŋ. \c 15 \s Yesu beleŋ asem yagot mata walde yunyiŋ \r (Mak 7:1-13) \p \v 1 Be, naŋa goyen bana meteŋ teŋ kuŋ hikeyabe Yerusalem taun kuruŋde mat Farisi mar kuraya Moseyen saba mar kuraya goyen Yesu hitte waŋbe, \v 2 “Daniŋ geb komatge yagobe asininiŋ yagot mata ma gama irde haŋ? Yeŋbe dula tiniŋbe mali po biŋge nene haŋ. Haniŋ ma haldeya gwaha teŋ haŋ,” inamiŋ. \v 3 Irkeb wol heŋbe, “Munaŋ deŋbe daniŋ geb asetiŋ yagot mata niŋ po teŋbe Al Kuruŋyen merebe pel irde buluŋ irde haŋyen? \v 4 Al Kuruŋ beleŋbe, ‘Nantiŋya mamtiŋyabe palap yirde hinayiŋ,’ yitiŋ hi niŋgeb, ‘Al kura naniŋya miliŋya mere buluŋ yiryeŋ gobe mayke kamyeŋ,’ yitiŋ hi. \v 5 Goyenbe deŋbe saba goyen tigiri teŋbe, ‘Al kura naniŋya miliŋya det kura faraŋ yurtek goyen ma yuneŋbe, “Igiŋ faraŋ durmewoŋ gega, Al Kuruŋ uneŋ yeŋ basiŋa irmiŋ geb, go ma faraŋ dureŋ,” yinyeŋ gobe mata buluŋ moŋ,’ yeŋ al saba yirde haŋyen. \v 6 Niŋgeb al gwaha mat saba yirke Al Kuruŋyen mere ma gama irde naniŋya miliŋya palap ma yirde duliŋ haŋyen. Deŋbe gwahade goyen po asetiŋ yagot mata niŋ teŋbe Al Kuruŋyen mere buluŋ irde haŋyen. \v 7 Usi mar wor wor, Al Kuruŋyen mere basaŋ al Aisaia beleŋ asaŋde kayyiŋ gobe fudinde wor po deŋ gake kayyiŋ. \v 8 Merebe gahade: \q1 ‘Mel gabe mohoŋde po turuŋ nirde haŋ. \q2 Gega biŋdebe ne niŋ ma nurde haŋ. \q3 Hoyaŋde wor po haŋ. \q1 \v 9 Mel gabe megen niŋ marte saba po gama irde al saba yirde haŋ. \q2 Mel gabe biŋ hende hende po doloŋ nirde haŋ,’ yitiŋ hi geb,” yinyiŋ. \rq Aisaia 29:13\rq* \p \v 10 Be, Yesu gob mel Farisi marya Moseyen saba marya goyen gwaha yineŋbe al buda kuruŋ gor hinhan go yinke yeŋ binde wayamiŋ. Irkeb, “Mere ga nurde bebak tinaŋ ko. \v 11 Det kura al mohoŋde mat biŋde kurkuyeŋ gore Al Kuruŋ diliŋde al go buluŋ ma iryeŋ. Goyenbe det kura mohoŋde mat kat kuyeŋ gore po gab Al Kuruŋ diliŋde al go buluŋ iryeŋ,” yinyiŋ. \v 12 Gwaha yinkeb komatmiŋ yago beleŋ waŋbe, “Farisi marbe mere taha goke igiŋ ma nurde haŋ goyen yeneŋ bebak taha?” inamiŋ. \v 13 Irkeb wol heŋbe, “He kura Nanne Al Kuruŋ tareŋmiŋ kuruŋ gore ma haryiŋ gobe filginiŋ manaŋ tumŋaŋ wasiyeŋ. \v 14 Niŋgeb diliŋ titmiŋ buda gobe yeneŋ wasak tinaŋ. Mel gobe saba fudinde goyen ma bebak teŋbe al mata buluŋde yukuŋ haŋ. Al kura diliŋ titmiŋ beleŋ kadom yiŋgeŋ yara goyen beleŋ ikala irde tukuŋ hime yiyyeŋ gobe tumŋaŋde kuŋ mete titmiŋde katiryeŋ,” yinyiŋ. \v 15 Irkeb Pita beleŋ, “Maya mere gote miŋ momoŋ dira,” inyiŋ. \v 16 Irkeb, “Deŋ manaŋ dufaytiŋ muŋ kura ma wuk yeŋ haŋ? \v 17 Det kura al mohoŋde mat biŋde kurkuyeŋ gobe kamebe kat kuyeŋ gobe ma nurde haŋ? \v 18 Goyenbe det mere kura al mohoŋde mat forok yeŋ haŋyen gobe biŋde mat waŋ haŋyen geb, gore gab Al Kuruŋ diliŋde al go buluŋ yirde haŋyen. \v 19 Dufay buluŋ, al gasa yirke kamde kamde mata, al kura berem yaŋ gore bere hoyaŋya duwan teŋ teŋ mata, alya bereya foŋeŋde leplep mata, kawe mata, merere huwarde usi mat mere teŋ teŋ matayabe mere buluŋ mat teŋ teŋ mata kuruŋ gobe al biŋde mat pul yeŋ haŋyen. \v 20 Det gwahade gore gab Al Kuruŋ diliŋde al buluŋ yirde haŋyen. Haniŋ hal hal mata keŋkela ma gama irde dula tinayiŋ gore al buluŋ ma yiryeŋ,” yineŋ saba yiryiŋ. \s Kenan marte bere gote dufay saŋiŋ \r (Mak 7:24-30) \p \v 21 Be, Yesu go naŋa hinhin goyen tubul teŋ Saidon taunya Tair taunyat naŋa bana goŋ komatmiŋ yagoya kwamiŋ. \v 22 Irkeb taun iraw goyen bindere tiyuŋ kura hinhinde gor mat Kenan mar bere kura gore Yesu hitte waŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, Dewit Urmiŋ, buniŋeŋ nirde faraŋ nura. Wernebe uŋgura beleŋ waŋ herŋeŋ irtiŋ hi geb, buluŋ buluŋ wor po irde haŋ,” ineŋ eseŋ uryiŋ. \v 23 Goyenbe Yesube meremiŋ goyen muŋ kura haywaŋ ma hiriŋ. Irkeb komatmiŋ yago beleŋ, “Eseŋ durde gama dirtiŋde po hi geb, takira tike kwi,” inamiŋ. \v 24 Irkeb wol heŋbe, “Nebe Israel mar Al Kuruŋyen sipsip meremiŋ ma nurde duwi hitiŋ goke po wamiriŋ geb,” yiriŋ. \v 25 Irkeb bere gore waŋ palap irde dokolhoŋ yuguluŋ teŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, faraŋ nura,” inyiŋ. \v 26 Irkeb wol heŋbe, “Diriŋde biŋgebe epte ma goraŋ yirde yad kulumiŋ yago yunke nenayiŋ,” inyiŋ. \v 27 Gwaha inkeb bere gore wol heŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, mere gobe fudinde ninha gega, diriŋde biŋge dikŋeŋ katnayiŋ gob kulu wor nene haŋyen. Niŋgeb faraŋ nurayiŋ,” inyiŋ. \v 28 Irkeb Yesu beleŋ, “Bere, ne niŋ hekkeŋ wor po nurha geb, gusuŋaŋ nirha gote igineŋ forok yiyyeŋ geb,” inyiŋ. Be, wiriŋ gobe goyare go po igiŋ hiriŋ. \s Al garbam kurayen kurayen sope yiryiŋ \p \v 29 Be, Yesu go naŋa goyen tubul teŋ mulgaŋ heŋ Galili fe ala kuruŋ fereŋ kuŋ kuŋbe dugu dabayiŋde kura gor hurkuriŋ. \v 30 Irkeb al budam wor po yeŋ hitte wayamiŋ. Waŋ heŋyabe al kahaŋ nonbo hitiŋ, diliŋ titmiŋ, uliŋ albo yirtiŋ, mohoŋ kattiŋyabe garbam hoyaŋ miŋyaŋ marya goyen sope yirke igiŋ henaŋ yeŋ nurde yawaŋ kahaŋ miŋde yeramiŋ. Irkeb sope yiryiŋ. \v 31 Al gabu iramiŋ mar beleŋ mohoŋ kattiŋ mere tike yenamiŋ. Uliŋ albok hitiŋ goyen igiŋ heŋ, kahaŋ buluŋ hitiŋ goyen huwarde kuŋ waŋ teŋ, diliŋ titmiŋ naŋkeneŋ tike yeneŋbe hurkuŋkat teŋbe Israel marte Al Kuruŋ go turuŋ irde kasor iramiŋ. \s Al 4,000 biŋge yunke namiŋ \r (Mak 8:1-10) \p \v 32 Be, Yesu beleŋ komatmiŋ go yinke wakeb, “Al buda kuruŋ gabe tumŋaŋde hiteke kuŋ kuŋ yereŋkek hihi. Goyenbe det go kura netek miŋmoŋ hahaŋ. Biŋge ma nene tiyuŋmiŋ kunayiŋbe beleŋyaŋ kamnayiŋ geb, buniŋeŋ yeneŋ hime,” yinyiŋ. \v 33 Irkeb komatmiŋ beleŋ wol heŋbe, “Tiyuŋ binde miŋmoŋ naŋa gahade gab biŋge damde niŋ yade al buda kuruŋ gahade gayen yunteke nenayiŋ?” inamiŋ. \v 34 Irkeb, “Beretbe dahade haŋ?” yinkeb, “Beretbe 7ya makaŋ dapŋa mukŋeŋ yadi kura goya po haŋ,” inamiŋ. \p \v 35 Be, al buda gabu iramiŋ go megen keprnaŋ yinke keperde tukamiŋ. \v 36 Irkeb beretya dapŋaya go yadeb Al Kuruŋ igiŋ nurde uneŋbe beretya dapŋaya go yubala teŋbe komatmiŋ yago al yukuŋ yunnaŋ yeŋ yunyiŋ. Irkeb gwaha po tiyamiŋ. \v 37 Al buda kuruŋ gobe biŋge go nene ep wor po namiŋ. Irkeb Yesuyen komat beleŋ biŋge dikŋeŋ al beleŋ ep nene yubul tiyamiŋ goyen yade tiri 7 gwahade makiŋ yirtek iramiŋ. \v 38 Bereya diriŋya ma kapyaŋ heŋ al parguwak po kapyaŋ hamiŋbe 4,000 hiriŋ. \v 39 Biŋge yunke neke gabe, “Tiyuŋtiŋyaŋ tiyuŋtiŋyaŋ kunayiŋ,” yinyiŋ. Irdeb komatmiŋya hakwa hende hurkuŋbe naŋa kura Magadan taun binde beleŋ goŋ kwamiŋ. \c 16 \s Mata tiŋeŋ kura ira ineŋ gusuŋaŋ iramiŋ \r (Mak 8:11-13; Luk 12:54-56) \p \v 1 Be, Yesu go goŋ hikeb Farisi marya Sadusi marya beleŋ Yesu hitte waŋbe tuŋaŋ urniŋ yeŋ, “Mata tiŋeŋ Al Kuruŋ beleŋ irtek goyen kura irke kinniŋ,” inamiŋ. \v 2 Irkeb Yesu beleŋ, “Deŋbe wawuŋbana heŋ naŋa buk yekeb, ‘Kadila heweŋ tiya,’ yeŋ haŋyen. \v 3 Irde wampotbe, ‘Naŋa buluŋ hihi geb, kigariŋ kateŋ tiya,’ yeŋ haŋyen. Deŋbe naŋkiŋ keneŋ gab kadila heweŋ tiya ma kigariŋ kateŋ tiya goyen keŋkela nurde haŋyen. Goyenbe gayenter niŋ mar goke teŋbe Al Kuruŋ beleŋ mata forok yirde hi goyen daniŋ geb yeneŋ bebak ma teŋ haŋ? \v 4 Deŋ gayenter niŋ marbe mata buluŋ teŋ Al Kuruŋ harhoktiŋ uneŋ haŋ geb, mata tiŋeŋ kurayen kurayen goke po naŋkeneŋ haŋ. Goyenbe kura kinniŋ yekeb Yona hitte mata forok yiriŋ\f + \fr 16:4 \ft Yonabe wawuŋ karwo makaŋ dapŋa kuruŋ miliŋ gote biŋ bana heŋbe sopte siŋare katyiŋ. Gobe Yesu kamyiŋde mat yereŋkek heke sopte huwaryiŋ gote tuŋaŋeŋ.\f* go gwahade goyen po kame dikala direŋ,” yineŋbe mel goyen yubul teŋ hoyaŋde kuriŋ. \s Farisi marya Sadusi maryat saba buluŋ \r (Mak 8:14-21) \p \v 5 Be, fe ala kuruŋ go warde siŋa kurhan kwamiŋya goyenbe komatmiŋ go biŋ sir yekeb beret kura ma yade ga kwamiŋ. \v 6 Be, Yesu beleŋ Farisi marya Sadusi marya goke komatmiŋ goyen, “Keŋkela heŋ hinaŋ ko. Moŋgo mel gote yis beleŋ buluŋ diryeŋ geb,” yinyiŋ. \v 7 Gwaha yinkeb komatmiŋ beleŋ, “Beret kura ma yad wayhet geb, gogo dina,” yeŋ yiŋgeŋ uliŋ kadom mere gird tiyamiŋ. \v 8 Komatmiŋ go mere kusa irde hike yeneŋbe, “Daniŋ dindikeŋ uliŋ beretniniŋ miŋmoŋ yeŋ haŋ? Deŋbe ne niŋ ma hekkeŋ nurde haŋ? \v 9 Muŋ kura ma po bebak teŋ haŋ? Beret siptesoŋoŋ al 5,000 namiŋ gote dikŋeŋbe tiri dahade makiŋ yirtek hamiŋ? \v 10 Goyen moŋ kenem beret 7 goyen al 4,000 naŋ gote dikŋeŋ yade tiri dahade makiŋ yirtek haŋ? \v 11 Farisi marya Sadusi maryat sababe yis beleŋ palawa bana hilyaŋ kutiŋ yara al hoyaŋ kuruŋ gote dufay buluŋ yirde hi goke dineŋ hime. Beret niŋ ma yeŋ hime gayen daniŋ geb bebak ma teŋ haŋ? Niŋgeb sopte dineŋ hime, Farisi marya Sadusi maryat yis beleŋ buluŋ diryeŋkek geb, keŋkela heŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. \v 12 Be, gwaha yinke gab, “Yis beret bana irde haŋyen goke ma dineŋ hi. Farisi marya Sadusi maryat sababe yis yara goke hayhay dirde hi,” yeŋ nuramiŋ. \s Yesu, gebe Mesaia \r (Mak 8:27-30; Luk 9:18-21) \p \v 13 Be, Yesu go komatmiŋya naŋa bana go tubul teŋ kuŋ Sisaria Filipai taun binde binde heŋ heŋbe gusuŋaŋ yiryiŋ. “Ne Al Urmiŋ gayen gake al hoyaŋ beleŋ ganuŋ yeŋ haŋ?” yinyiŋ. \v 14 Irkeb wol heŋbe, “Al kura beleŋ gebe Yon Baptais yeŋ haŋ. Munaŋ kura marbe Elaia gineŋ haŋ. Kurabe Yeremaia ma Al Kuruŋyen mere basaŋ mar hoyaŋ kura goyen gineŋ haŋ,” inamiŋ. \v 15 Irkeb, “Munaŋ deŋ gayenbe nebe ganuŋ yeŋ nurd nuneŋ haŋ?” yinyiŋ. \v 16 Irkeb Saimon Pita beleŋ, “Gebe Mesaia, Al Kuruŋ gwahader hitiŋ al gote Urmiŋ,” inyiŋ. \v 17 Gwaha inkeb, “Mere gobe Nanne Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ al gore ginke gab gago yaha. Al kura beleŋ ma mere goyen momoŋ gira. Niŋgeb Al Kuruŋ beleŋ guram girde saŋiŋ giryeŋ. \v 18 Gebe ne niŋ dufayge hora yara tareŋ irha geb, Pita gineŋ hime. Niŋgeb hora go hendebe nere alya bereya yereŋ. \v 19 Irde Al Kuruŋyen alya bereya doyaŋ yird yird saŋiŋ goyen ge guneŋ. Niŋgeb ge beleŋ igiŋ yawayiŋbe Al Kuruŋ wor igiŋ yiyyeŋ. Irde ge beleŋ buluŋ yawayiŋbe Al Kuruŋ wor buluŋ yiyyeŋ,” inyiŋ. \v 20 Gwaha ineŋbe tumŋaŋde komatmiŋ goyen, “Al hoyaŋ kura hitte ne niŋ yeŋ, ‘Yeŋbe Mesaia,’ ma yinnayiŋ,” yineŋ utaŋ yiryiŋ. \s Kamde kamdemiŋ ge kawan tagalyiŋ \r (Mak 8:31–9:1; Luk 9:22-27) \p \v 21 Be, goyenter mat komatmiŋ yago goyen kawan po, “Nebe Yerusalem kweŋ. Kumekeb Yuda marte doyaŋ mar parguwakya Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ marte karkuwaŋyabe Moseyen saba marya beleŋ buluŋ buluŋ nirde mununke kameŋ. Goyenpoga kameŋ goyen yereŋkek hekeb huwareŋ,” yinyiŋ. \v 22 Irkeb Pita beleŋ mere go nurdeb yeŋ muŋ po tapat irdeb ineŋ teŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, gwaha ma tiyayiŋ. Mata gobe ge hitte ma po forok yiyyeŋ geb,” inyiŋ. \v 23 Irkeb fulgaŋ kaŋ Pita keneŋbe, “Satan, hoyaŋ kwa! Gebe beleŋne pet teŋ ha geb. Dufay gobe Al Kuruŋyen moŋ, alyen dufay po geb,” inyiŋ. \p \v 24-25 Gwaha teŋbe komatmiŋ yago goyen gaha yinyiŋ: “Al kura gama nirde kanduk yeneŋ yiŋgeŋ ge kafura heŋ harhok nunyeŋ al gobe kame toneŋbe kanduk kinyeŋ. Munaŋ al kura ne gama nirde kamde kamde niŋ ma kafura heŋ kanduk kuruŋ teŋ uliŋ misiŋ kateŋ hiyeŋ al gobe toneŋbe igiŋ hiyeŋ. Niŋgeb al kura ne gama nire yeŋbe megen niŋ dufayya mataya harhok yunyeŋ. Irdeb kanduk yeneŋ hiyeŋ gega, yiŋgeŋ ge ma nurde gama po nirde hiyeŋ. \v 26 Al kura megen niŋ samuŋ budam yade deŋem yaŋ hiyyeŋ gega, al gobe Al Kuruŋ diliŋdeb kamtiŋ yara hiyyeŋ gobe daha tiyyeŋ? Gobe igiŋ moŋ, buluŋ wor po. Niŋgeb megen niŋ samuŋ kura teŋ gore Al Kuruŋyen bearar bana hiyeŋ al gob epte ma damu teŋ tumulgaŋ titek. \v 27 Ne Al Urmiŋ gab kamebe Nanne Al Kuruŋyen saŋiŋ turŋuŋ yaŋ goyen manaŋ kateŋ. Goya goyenbe miyoŋmiŋya kattek. Irdeb alya bereyat matamiŋ dahade dahade goyen gote muruŋgembe gwahade po yuneŋ. \v 28 Goyenpoga deŋ gar haŋ gayen kurabe ma kamdeya ne Al Urmiŋ gare Al Kuruŋyen tareŋde alya bereyamiŋ doyaŋ yirde heŋ goyen kennayiŋ. Mere gabe fudinde wor po dineŋ hime,” yinyiŋ. \c 17 \s Yesu uliŋ hoyaŋ hiriŋ \r (Mak 9:2-13; Luk 9:28-36) \p \v 1 Be, naŋa fay 6 kamereb Yesu beleŋ Pita, Yemsyabe kuliŋ Yonya po yade dugu kuruŋde kura gor hurkamiŋ. \v 2 Gor heŋbe Yesu go mel gote diliŋ mar po uliŋ hoyaŋ hiriŋ. Dinsokdebe naŋa timiytiŋ yara hiriŋ. Uliŋ umŋa kerde hinhin go wor faykek wor po hiriŋ. \v 3 Gwaha tikeyab diliŋ mar po Moseya Elaiaya forok yeŋ Yesuya mere teŋ hinhan. \v 4 Irkeb Pita beleŋ Yesu goyen, “Doyaŋ Al Kuruŋ, gar gabe neŋ hitek gasuŋ igiŋ muŋ wor po. Niŋgeb ge beleŋ ok yekeb deŋ al karwo hitek heŋ heŋ gasuŋ kura yireŋ. Kurabe ge niŋ, kurabe Mose niŋ, munaŋ kurabe Elaia niŋ,” inyiŋ. \p \v 5 Mere gwaha teŋ hikeyabe kigariŋkiŋ faykek wor po kura gore waŋ aw yuryiŋ. Irkeb al melak kura gagap bana goreb, “Al gabe Urne. Yeŋbe bubulkuŋne wor po, yeŋ ge bener mat amaŋeŋ wor po nurde hime. Niŋgeb yende mere po nurde gama irde hinayiŋ,” yiriŋ. \p \v 6 Be, Yesuyen komatmiŋ beleŋ mere go nurdeb kafura wor po heŋ biŋ tadam mat megen katamiŋ. \v 7 Gega Yesu beleŋ waŋ yanardeb, “Kafura heŋ ma, huwarnaŋ!” yinyiŋ. \v 8 Gwaha yinke naŋkeneŋbe Yesu uŋkureŋ po hike kenamiŋ. Al hoyaŋbe hubu. \p \v 9 Be, dugure gor mat kateŋ heŋyabe Yesu beleŋ mel go saba yirde, “Haŋka det kenhaŋ gayen gake al hoyaŋ kura momoŋ ma yirnayiŋ. Ne Al Urmiŋ gayen kameŋde mat sopte huwarmeke gab igiŋ tagalnayiŋ,” yinyiŋ. \v 10 Irkeb mel gore, “Daniŋ geb Moseyen saba mar beleŋ Elaia wa wake gab Mesaiabe kame wayyeŋ yeŋ haŋyen?” yeŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 11 Irkeb, “Elaia wa meheŋ heŋ det sope irke gab Mesaia wayyeŋ yeŋ haŋyen gobe fudinde. \v 12 Niŋgeb Elaiabe bikkeŋ wayuŋ. Goyenpoga alya bereyabe keneŋ bebak ma tiyaŋ. Irde yiŋgeŋde dufay po gama irde buluŋ buluŋ irde mayke kamuŋ. Mel goreb yeŋ iraŋ gwahade goyen po ne Al Urmiŋ gayen wor gwahade po nirnayiŋ,” yinyiŋ. \v 13 Irke gab, “Yon Baptais niŋ dineŋ hi,” yeŋ bebak tiyamiŋ. \s Diriŋ uŋguram yaŋ sope iryiŋ \r (Mak 9:14-29; Luk 9:37-43a) \p \v 14 Be, mel go dugure mat kateŋ al gabu kuruŋ iramiŋde gor forok yekeb al kura gore Yesu hitte waŋ diliŋ mar dokolhoŋ yuguluŋ teŋbe, \v 15 “Doyaŋ Al Kuruŋ, urne buniŋeŋ irde faraŋ ura. Bu toneŋ miŋyaŋ geb, uliŋ misiŋ kuruŋ kateŋ hiyen. Kurareb kak alare kateŋ hiyen. Kurareb fe alare kateŋ hiyen. \v 16 Komatge yago hitte tawayhem gega, sope ma irhaŋ,” inyiŋ. \v 17 Irkeb, “Deŋ gayenter niŋ marbe dahade niŋgeb Al Kuruŋ niŋ dufaytiŋ muŋ kura saŋiŋ ma irde haŋ? Tonaŋtiŋ saŋiŋ wor po, saba dirmaŋ dirmaŋeŋ. Gayak ga ma deŋya hityen gega, hako po haŋ. Diriŋ go tawanaŋ,” yinyiŋ. \v 18 Irdeb diriŋ go teŋ wakeb uŋgura diriŋ bana hinhin go ineŋ teŋ takira tike kat kuriŋ. Irkeb goyare po igiŋ hiriŋ. \p \v 19 Be, go kamereb yeŋ yuŋkureŋ po heŋ gab komatmiŋ beleŋ, “Daniŋ geb neŋbe uŋgura go ma takira tihit?” inamiŋ. \v 20-21 Irkeb, “Deŋ uŋgura takira ma tahaŋ gobe Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ nurde haŋ gobe kuruŋ moŋ. Niŋgeb fudinde wor po dinhem. Al Kuruŋ niŋ dufaytiŋ hek irde haŋ goyen mastet he bilmiŋ dirŋeŋ muŋ gwahadebe megen gar det kura irnayiŋbe meteŋeŋ ma diryeŋ. Niŋgeb dugu gayen ‘Gar mat siŋgir teŋ iror kwa!’ inkeb gwahade po tiyyeŋ,” yinyiŋ.\f + \fr 17:20-21 \ft Asaŋ hoyaŋdebe gahade hi: \fv 21 \fqa Goyenbe uŋgura gwahade goke dindikeŋ biŋge kutŋa irde Al Kuruŋ gusuŋaŋ irde takira tike gabe kat kuyeŋ.\f* \p \v 22 Be, Yesuya komatmiŋya gabu heŋbe tumŋaŋ Galili naŋa bana kwamiŋ. Irdeb Yesu beleŋ, “Ne Al Urmiŋ gabe mununtek al haniŋde nernayiŋ. \v 23 Irke mununkeb kameŋ gega, yereŋkek hekeb Al Kuruŋ beleŋ sopte nisaŋ heke huwareŋ,” yinyiŋ. Gwaha yinkeb komatmiŋbe kandukŋeŋ wor po nuramiŋ. \s Al Kuruŋyen ya balem gote teks \p \v 24 Be, gwaha teŋ kuŋ kuŋbe Kapeneam taunde forok yamiŋ. Irkeb Al Kuruŋyen ya balem niŋ teŋ teks yad yad mar beleŋ Pita hitte waŋbe, “Tisage gayen Al Kuruŋyen ya balem niŋ teŋ teks kura yerde hiyen?” inamiŋ. \v 25 Irkeb, “Gwaha,” yinyiŋ. \p Be, gwaha yineŋbe Yesu hinhin ya go biŋde hurkukeb goyare po Yesu beleŋ, “Saimon, megen niŋ doyaŋ mar karkuwaŋ yuntek teks kurayen kurayen gobe ganuŋ mar beleŋ gab yerde haŋyen? Urmiŋ yago beleŋ yerde haŋyen ma al hoyaŋ beleŋ yerde haŋyen? Gebe dahade nurde ha?” ineŋ gusuŋaŋ iryiŋ. \v 26 Irkeb Pita beleŋ wol heŋbe, “Al hoyaŋ beleŋ yerde haŋyen,” inyiŋ. Irkeb, “Gwaha, doyaŋ mar karkuwaŋ gote dirŋeŋ weŋbe naniŋ yagoŋ teks ma yerde haŋyen geb. \v 27 Goyenpoga teks ma yertekeb dufaymiŋ buluŋ henak geb fete kuŋ funal temeyayiŋ. Irde dapŋa meheŋde wor po tawayiŋ gobe mohoŋ takila teŋ teks yertek hora kura kenayiŋ. Hora go tukuŋbe neya geyat teks kerayiŋ,” inyiŋ. \c 18 \s Ganuŋbe deŋem kuruŋ wor po hiyyeŋ? \r (Mak 9:33-37; Luk 9:46-48) \p \v 1 Be, goya goyenbe komatmiŋ hoyaŋ beleŋ Yesu hitte waŋbe, “Ganuŋbe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hire gor niŋ deŋem yaŋ wor po hiyyeŋ?” yeŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 2 Irkeb diriŋ dirŋeŋ kura inke komatmiŋ yago hinhande gor waŋ huwaryiŋ. \v 3 Irkeb Yesu beleŋ, “Fudinde wor po dineŋ hime. Diriŋ gahade gayenbe yiŋgeŋ al deŋem yaŋ heŋ heŋ niŋ ma nurde haŋyen. Gwahade goyen po al kura yiŋgeŋ al deŋem yaŋ heŋ heŋ niŋ ma nurde haŋ marbe Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yirde hi bana goŋ igiŋ hurkunayiŋ. \v 4 Niŋgeb al kura diriŋ gahade ga hinayiŋ marbe Al Kuruŋ diliŋde deŋem yaŋ wor po yeŋ yinyeŋ. \v 5 Irde al kura deŋem moŋ diriŋ gahade gayen ne niŋ teŋ gargar iryeŋbe ne gayen niryeŋ. \p \v 6 “Goyenbe al kura diriŋ saŋiŋ miŋmoŋ gahade gayen ne niŋ dufaymiŋ tareŋ irtiŋ goyen al kura beleŋ mata buluŋ tike keneŋ gama irde buluŋ tiyyeŋbe mata buluŋ miŋ uryeŋ al gobe muruŋgem buluŋ wor po tiyyeŋ. Niŋgeb al hoyaŋ gama ma irkeya mata buluŋ miŋ uryeŋ al gobe hora kuruŋ kura teŋ biŋiŋde feŋ teŋ makaŋ alare temeyke kamyeŋ. Gogab gote muruŋgem buluŋ wor po goyen ma tiyyeŋ. \p \v 7 “Mata buluŋ titek dufaybe al biŋyaŋ hugiŋeŋ forok yeŋ tuŋaŋ yurke kateŋ haŋyen. Niŋgeb megen niŋ mar dufay buluŋ go teŋ haŋ gobe Al Kuruŋyen bearar bana haŋ geb goke buniŋeŋ nurde hime. Dufay buluŋ gobe hugiŋeŋ al biŋyaŋ forok yeŋ hiyeŋ gega, al kura dufay go gama irde mata tinayiŋ mar gobe Al Kuruŋyen bearar bana hinayiŋ geb goke buniŋeŋ nurde yuneŋ hime. \v 8 Niŋgeb hange kura beleŋ girke mata buluŋde katayiŋbe hange go walde temeyayiŋ. Moŋgo hange uŋkureŋ gore girkeb ulge tumŋaŋ kak hugiŋeŋ hitiŋde gor kutek goke teŋbe hange gore buluŋde gukutek go po walde temeyayiŋ. Irdeb igiŋ hange kurhan titmiŋ manaŋ gasuŋ igiŋde kwayiŋ. Irde kahaŋge wor gwaha girkeb go wor gwahade po irayiŋ. Irdeb igiŋde kwayiŋ. \v 9 Irde delge kurhan beleŋ girke mata buluŋde katayiŋbe delge go marde temeyayiŋ. Moŋgo delge uŋkureŋ gore girkeb ulge tumŋaŋ kak alare kutek goke teŋbe delge gore buluŋde gukutek go po marde temeykeb igiŋ delge kurhan titmiŋ manaŋ gasuŋ igiŋde kwayiŋ,” yinyiŋ. \s Sipsip duwi hitiŋ gote maya mere \r (Luk 15:3-7) \p \v 10-11 Irde sopte po gaha yinyiŋ: “Be, al kura deŋem moŋ diriŋ gahade gayenbe Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ doyaŋ yirde haŋ. Irde miyoŋ gobe Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ gote diliŋ mar hugiŋeŋ haŋyen. Niŋgeb al gahade goyen deŋem moŋ yeŋ iŋgogaha ma yirde hinayiŋ.\f + \fr 18:10-11 \ft Asaŋ hoyaŋdebe gahade hi: \fv 11 \fqa Ne Al Urmiŋ gabe alya bereya Al Kuruŋyen dirŋeŋ weŋ gega, mere ma nurde duwi hitŋeŋ tiyaŋ goyen yumulgaŋ tiye yeŋ wamiriŋ.\f* \p \v 12 Be, ga nurnaŋ! Al kura sipsipmiŋ 100 hinayiŋ. Irke uŋkureŋ kura kadom yubul teŋ hoyaŋde kuyeŋ. Irkeb goŋmiŋ yeŋ tubul tiyyeŋ? Moŋ! Sipsipmiŋ 99 go yukuŋ doŋdoŋde kura gor yubul teŋbe kuŋ naŋkinyeŋ. \v 13 Fudinde wor po dineŋ hime. Uŋkureŋ muŋ goke naŋkeneŋ kuŋ kuŋ keneŋ teŋbe amaŋ wor po hiyyeŋ. Munaŋ 99 goke gwahade wor po ma nuryeŋ. \v 14 Gwahade goyen po, Nantiŋ Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ al gobe al kura diriŋ gahade gayen uŋkureŋ kura Al Kuruŋ tubul teŋ kanduk bana kuŋ kuŋ gokeb igiŋ ma nurde hi,” yinyiŋ. \s Kadge kura buluŋ girkeb daha tiyayiŋ? \p \v 15 Irde sopte po, “Be, kadge kura buluŋ buluŋ girkeb kuŋ yeŋ po hikeya gabe mata buluŋmiŋ goke momoŋ irayiŋ. Irke mere go nuryeŋbe al gob sopte kadge Al Kuruŋ urmiŋ gigeŋ yara hiyyeŋ. \v 16 Goyenbe merege ma nurke kenem al hoyaŋ uŋkureŋ ma iraw gwahade yade ga kwayiŋ. Gogab al irawa ma karwo gore merege goyen tumŋaŋ fudinde yenayiŋ. \v 17 Al hoyaŋ yukayiŋ gote mere wor ma nurke keneŋbe mata buluŋmiŋ goyen Al Kuruŋyen dirŋeŋ weŋ hoyaŋ goyen momoŋ yirayiŋ. Yende mere wor ma po nurkeb al gobe Al Kuruŋyen diriŋ moŋ, mata buluŋ al yeŋ keneŋ hinayiŋ. \p \v 18 Fudinde wor po dineŋ hime. Al Kuruŋyen alya bereya doyaŋ yird yird saŋiŋ goyen deŋ duneŋ. Niŋgeb deŋ beleŋ igiŋ yenayiŋbe Al Kuruŋ wor igiŋ yiyyeŋ. Irde deŋ beleŋ buluŋ yenayiŋbe Al Kuruŋ wor buluŋ yiyyeŋ. \p \v 19 Sopte dineŋ hime. Der al iraw kura megen gar heŋya det kuraŋ nurde dufaytiriŋ uŋkureŋ po irde Nanne Al Kuruŋ tareŋ miŋyaŋ al goyen gusuŋaŋ iriryeŋbe yeŋ beleŋ epte irde dunyeŋ. \v 20 Gwahade niŋgeb al irawa ma karwo gwahade kura, ‘Neŋbe Yesuyen alya bereya,’ yeŋ waŋ gabu irnayiŋbe ne manaŋ waŋ yeŋya hitek,” yinyiŋ. \s Meteŋ al buniŋeŋ miŋmoŋyen maya mere \p \v 21 Be, gwaha yinkeb Pita beleŋ waŋbe, “Doyaŋ Al Kuruŋ, kadne kura beleŋ buluŋ nirkeb wawuŋ dahadere mata buluŋmiŋ go halde uneŋ? Wawuŋ 7 ma dahade?” yeŋ gusuŋaŋ iryiŋ. \v 22 Irkeb, “Wawuŋ 7 po moŋ. Buluŋ girde hikeb hugiŋeŋ halde po uneŋ hayiŋ,” ineŋbe \v 23 mata goke maya mere mat gaha yiriŋ: “Niŋgeb Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yirde hi bana goŋ niŋ matabe gahade: doyaŋ al kura beleŋ meteŋ marmiŋ horamiŋ yawaramiŋ go wol henaŋ yinyiŋ. \v 24 Irkeb al kura doyaŋ almiŋ hitte hora kuruŋ wor po tiriŋ al goyen doyaŋ almiŋ hitte tawayamiŋ. \v 25 Gega al gobe hora kuruŋ go epte ma wol hetek hiriŋ geb, doyaŋ almiŋ gore, ‘Al gote beremya diriŋmiŋ weŋya detmiŋya goyen tumŋaŋ yukuŋ al hoyaŋ yunke damu tinaŋ. Irkeb hora gobe ne teweŋ,’ yiriŋ. \v 26 Irkeb meteŋ al go diliŋ mar gor po dokolhoŋ yuguluŋ teŋbe, ‘Bemel nirde ma. Horage kuruŋ gobe wol heŋ guneŋ geb,’ ineŋ eseŋ mere iryiŋ. \v 27 Irkeb buniŋeŋ keneŋbe, ‘Hora go wol heŋ heŋ ge ma nurayiŋ,’ ineŋ tubul tike kuriŋ. \v 28 Goyenbe kuŋ meteŋ al kadom hora dirŋeŋ muŋ kura unke ma wol hitiŋ al goyen kinyiŋ. Irde hapekde teŋbe, ‘Araŋeŋ horane wol hawa!’ inyiŋ. \v 29 Irkeb kadom go kimiŋ mar dokolhoŋ yuguluŋ teŋbe, ‘Bemel nirde ma yo. Horage wol heŋ guneŋ geb,’ inyiŋ. \v 30 Goyenbe al go buniŋeŋ ma irde kadom go tagal uneŋbe, ‘Horane wol heke gab teŋ siŋa irnayiŋ,’ yinke tukuŋ koyare keramiŋ. \p \v 31 “Be, meteŋ mar kadom beleŋ mata go keneŋbe biŋ ar yamiŋ. Irdeb kuŋ doyaŋ almiŋ go mata kuruŋ al gore tiyyiŋ goyen momoŋ iramiŋ. \v 32 Irkeb doyaŋ al beleŋ meteŋ almiŋ go hoy irke wakeb, ‘Geb meteŋ al buluŋ. Horane epte ma wol hetek geb, eseŋ mere nirkeb buniŋeŋ girde goŋmiŋ ginmiŋ. \v 33 Ne beleŋ buniŋeŋ girde kandukge kuruŋ go pasi irde gunmiŋ gwahade goyen po, ge beleŋ wor daniŋ geb kadge gwaha ma iraŋ?’ inyiŋ. \v 34 Doyaŋ al go biŋ ar wor po yekeb, ‘Al go koyare kernaŋ!’ yinyiŋ. Irdeb, ‘Horane tumŋaŋ wol heke gab tubul tike kuyeŋ,’ yinyiŋ. \v 35 Nanne Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ gore deŋ wor mata gwahade goyen po diryeŋ. Niŋgeb kadtiŋ yago buluŋ dirnayiŋ goyen bitiŋde mat wor po halde yuneŋ hinayiŋ. Mali hende hendem ma tinayiŋ,” yinyiŋ. \c 19 \s Al beleŋ bere yakira teŋ teŋ mata \r (Mak 10:1-12) \p \v 1 Be, Yesu go mere gwahade mat al saba yirdeb Galili naŋa tubul teŋ Yodan fe gama irde Yudia naŋare kuriŋ. \v 2 Kuŋ hikeb al budam gama irde kuŋ hinhan. Irke al garbam miŋyaŋbe sope yirke igiŋ heŋ hinhan. \v 3 Gwaha teŋ hikeyabe Farisi mar kura beleŋ tuŋaŋ urniŋ yeŋ waŋbe, “Al kura miŋ goke kuram moŋ berem takira tiyyeŋ gobe Moseyen sabarebe igiŋ yitiŋ we?” inamiŋ. \v 4 Irkeb wol heŋbe, “Haŋkapya wor po tikula kerdyabe Al Kuruŋ beleŋ al irde, bere irde iryiŋ goyen Al Kuruŋyen asaŋde katiŋ hi gobe ma kapyaŋ heŋ haŋyen? \v 5 Al Kuruŋ beleŋ gwaha yiryiŋ geb, goke teŋbe albe naniŋya miliŋya yubul teŋ kuŋ beremya gabu hiriryeŋ. Irke al beleŋ yeneŋmiŋ iraw goyen Al Kuruŋ diliŋdebe uŋkureŋ po yinyeŋ. \v 6 Niŋgeb irem gobe hoyaŋ hoyaŋ ma hiriryeŋ. Uŋkureŋ po hiriryeŋ. Gwahade geb Al Kuruŋ beleŋ alya bereya yade gabu yiryeŋ gobe al beleŋ epte ma bur yirnayiŋ,” yinyiŋ. \v 7 Irkeb mel goreb, “Gwahade kenem daniŋ geb Mose beleŋ igiŋ bere takira teŋ teŋ asaŋ kaŋ uneŋbe takira tiyayiŋ yiriŋ hi?” yeŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 8 Irkeb wol heŋbe, “Deŋbe tonaŋtiŋ saŋiŋ wor po, mere ma nurtek goke teŋbe Mose beleŋ gwaha dinyiŋ. Goyenbe haŋkapya wor po miŋde matbe gwahade moŋ. \v 9 Niŋgeb al kura berem al hoyaŋya ma duwan teŋ hikeya takira teŋ bere hoyaŋ tiyyeŋbe Al Kuruŋ diliŋde mata buluŋ tiya yeŋ kinyeŋ,” yinyiŋ. \p \v 10 Irkeb komatmiŋ beleŋ, “Be, gwahade kenem bere ma teŋ duliŋ heŋ heŋ gobe igiŋ,” yamiŋ. \v 11 Gwaha yekeb, “Al berem moŋ duliŋ hitek yahaŋ gobe al tumŋaŋ gwahade hitek moŋ. Al yuŋkureŋ igiŋ gwahade po hinayiŋ yeŋ yirtiŋ mar gore po gab gwahade hinayiŋ. \v 12 Al kurabe bere niŋ ma wor po nurde haŋyen. Goyen mar gobe kurab gwahade po kawaŋ hitiŋ. Munaŋ kurabe al beleŋ po miŋ miŋyaŋ gwahade yirtiŋ. Munaŋ kura marbe Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yirde hi gote meteŋ po teŋ hiniŋ yeŋ bere ma yade haŋyen. Niŋgeb al gwaha titek mar po gab igiŋ gwaha teŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. \s Diriŋ mukŋeŋya Yesuya \r (Mak 10:13-16; Luk 18:15-17) \p \v 13 Be, diriŋ mukŋeŋ go Yesu beleŋ haniŋ yerde Al Kuruŋ gusuŋaŋ irke guram yirde saŋiŋ yiri yeŋ naniŋya miliŋya beleŋ yawayamiŋ. Irkeb komatmiŋ yago beleŋ yineŋ teŋ utaŋ yiramiŋ. \v 14 Goyenbe Yesu beleŋbe, “Utaŋ yirde ma. Diriŋ mukŋeŋ go yubul tike ne hitte yawanaŋ. Al kura Al Kuruŋyen al hewe yeŋbe diriŋ beleŋ naniŋya miliŋya hitte kuŋ kuŋ niŋ kama ma heŋ haŋyen go gwahade hiyyeŋ gab Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yird yird gobe yende hiyyeŋ,” yinyiŋ. \v 15 Gwaha yineŋbe diriŋ mukŋeŋ go guram yirde yubul teŋbe hoyaŋde kuriŋ. \s Al samuŋmiŋ budam \r (Mak 10:17-31; Luk 18:18-30) \p \v 16 Be, goŋ hikeb al kura gore Yesu hitte waŋbe, “Tisa, da mata igiŋ teŋ gab Al Kuruŋya hugiŋeŋ hireŋ?” ineŋ gusuŋaŋ iryiŋ. \v 17 Irkeb, “Daniŋ geb det igiŋ niŋ gusuŋaŋ nirde ha? Al Kuruŋ uŋkureŋ po ga al igiŋ geb. Yeŋya hugiŋeŋ heŋ heŋ niŋ nurde ha kenem Moseyen saba goyen gama irde hayiŋ,” inyiŋ. \v 18 Irkeb al gore, “Saba damiŋ damiŋ niŋ yeŋ ha?” inyiŋ. Irkeb, “Al ma gasa yirke kamnayiŋ, al berem yaŋbe bere hoyaŋ duwan ma irde hiyeŋ, kawe ma tiyayiŋ, merere huwarde usi mat ma mere tiyayiŋ. \v 19 Irde momkeya nanakeya palap yirde meremiŋ nurde hayiŋ. Irde gigeŋ ge amaŋeŋ nurde hayen gwahade goyen po kadge hoyaŋ niŋ wor amaŋeŋ nurde hayiŋ,” inyiŋ. \v 20 Irkeb al gore, “Go ninha gobe tumŋaŋde nurde gama irde himyen. Da mata wor po soŋ heŋ himyen geb, goyen tiyayiŋ yeŋ nineŋ ha?” yeŋ gusuŋaŋ iryiŋ. \v 21 Irkeb, “Al Kuruŋ diliŋde al huwak wor po hewe yeŋbe kuŋ samuŋge kuruŋ goyen al yunke damu tikeb hora go yade yukuŋ al det niŋ amu heŋ haŋ mar goyen yunayiŋ. Irkeb Al Kuruŋ beleŋ nere hihi yeŋ genke gab waŋ gama nirayiŋ,” inyiŋ. \v 22 Irkeb al foŋeŋ gobe samuŋya detmiŋya budam wor po geb, Yesuyen mere nurdeb biŋde kandukŋeŋ wor po nurdeya kuriŋ. \p \v 23 Gwaha tikeb komatmiŋ yago goyen, “Fudinde wor po dineŋ hime. Al samuŋmiŋ budam wor pobe Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yirde hi bana goŋ hurkuŋ hurkuŋ gobe meteŋeŋ wor po geb. \v 24 Dapŋa kuruŋ kamelbe det haraŋ heŋ heŋ kutum yameŋ dirŋeŋ muŋ wor po goyen bana epte ma hurkuyeŋ. Gwahade goyen po, al samuŋmiŋ budam wor Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ epte ma hurkunayiŋ. Niŋgeb det irawa goyen tumŋaŋde meteŋeŋ. Goyenbe damiŋbe meteŋeŋ wor po yeŋ nurde haŋ? Al samuŋmiŋ budam gobe meteŋeŋ wor po geb,” yinyiŋ. \v 25 Irkeb komatmiŋ yago beleŋ mere go kukuwamŋeŋ wor po nurdeb, “Niŋgeb ganuŋ mar po gab Al Kuruŋ beleŋ yawaryeŋ?” inamiŋ. \v 26 Irkeb mel go yeneŋbe, “Mata gobe alyen tareŋdebe epte moŋ. Goyenpoga Al Kuruŋyen tareŋdebe det kura meteŋeŋ miŋmoŋ,” yinyiŋ. \p \v 27 Irkeb Pita beleŋ, “Be, neŋbe detniniŋ tumŋaŋ yubul teŋ gama girtiŋ. Niŋgeb kamebe da yawartek?” inyiŋ. \v 28 Irkeb gaha yinyiŋ: “Fudinde wor po dineŋ hime. Nalu funaŋde Al Kuruŋ beleŋ megeŋya naŋkiŋya gergeŋ yiryeŋ nalure goyenter ne Al Urmiŋ gabe saŋiŋne turŋuŋ yaŋya maroro gasuŋner keperde alya bereyane doyaŋ yireŋ. Irde deŋ 12 gama nirde haŋ mar gayen manaŋ maroro gasuŋtiŋyaŋ keperde nere alya bereya tumŋaŋ, al miŋ 12 Israel yineŋ hinayiŋ goyen doyaŋ yirnayiŋ. \v 29 Irde al kura nere alya bereya niŋ teŋ yamiŋ, haymiŋ, babam, itiŋ, kuliŋ, naniŋ, miliŋ, diriŋmiŋmiŋyabe meteŋmiŋya yubul tinayiŋbe gote muruŋgembe budam wor po yawarnayiŋ. Irde Al Kuruŋya hugiŋeŋ heŋ heŋ goyen manaŋ yende hiyyeŋ. \v 30 Goyenpoga al kura yiŋgeŋ ge yeŋ, ‘Nebe gwaha gwaha timiŋ geb, gote muruŋgem kuruŋ al hoyaŋde gote folek wor po teweŋ,’ yiyyeŋ al gobe dirŋeŋ muŋ tiyyeŋ. Munaŋ al kura nebe hako hime yeŋ nurde hiyeŋ al gobe muruŋgem kuruŋ wor po al hoyaŋde gote folek tiyyeŋ. Niŋgeb al meheŋde hiyeŋ al gobe kame hiyeŋ. Munaŋ kame hiyeŋ al gobe meheŋde hiyeŋ,” yinyiŋ. \c 20 \s Wain meteŋ marte siraw mere \p \v 1 Be, meremiŋ goke teŋbe siraw mere matbe gaha yinyiŋ: “Al Kuruŋ beleŋ alya bereya doyaŋ yird yird mata kurabe gahade: al deŋem yaŋ kura wain meteŋner al yawarmeke waŋ meteŋ tinaŋ yeŋbe wampot muŋ po kuriŋ. \v 2 Kuŋbe, ‘Haŋka naŋkahal meteŋ tinayiŋbe denari\f + \fr 20:2 \ft Denari: Al beleŋ wampot mat meteŋ teŋbe wawuŋbana naŋa sul yeke bada heŋbe gote hora tiyyeŋbe denari uŋkureŋ tiyyeŋ.\f* uŋkureŋ uŋkureŋ duneŋ,’ yinyiŋ. Irkeb igiŋ yeŋ nurdeb meteŋde kwamiŋ. \v 3 Be, kuŋ 9 kilok naŋa gwahade hekeb wain meteŋ miŋ al go gabu irde haŋyen gasuŋde gor kuŋ al hoyaŋ duliŋ meteŋ miŋmoŋ hinhan goyen yinyiŋ. \v 4 Irdeb, ‘Deŋ wor kuŋ meteŋner meteŋ tinaŋ. Irkeb hora gwahade igiŋ duneŋ yeŋ nurde hime goyen duneŋ,’ yinyiŋ. \v 5 Irkeb kwamiŋ. Al go sopte po naŋa baŋkahalya 3 kilok wawuŋbanaya wor kuŋ meteŋ mar yad yerke meteŋmiŋde kuŋ meteŋ tiyamiŋ. \v 6 Be, 5 kilok wawuŋbana wor po kuŋbe al hoyaŋ kura meteŋ miŋmoŋ duliŋ hike yinyiŋ. Irdeb, ‘Daniŋ duliŋ meteŋ miŋmoŋ wor po hike naŋa hubu heweŋ tiya?’ yinyiŋ. \v 7 Irkeb, ‘Moŋ, al kura beleŋ meteŋ kura ma dunkeb gago duliŋ hite,’ inamiŋ. Irkeb, ‘Deŋ manaŋ kuŋ wain meteŋner meteŋ tinaŋ,’ yinyiŋ. \p \v 8 “Be, ŋumtuk urkeb meteŋ miŋ al goreb meteŋmiŋ doyaŋ ird ird al goyen gaha inyiŋ. ‘Meteŋ tahaŋ mar goyen hoy yirde murumgem yunayiŋ. Funaŋ wor po waŋ meteŋ tahaŋ mar go wa damu yirayiŋ. Irde kuŋ kuŋ funaŋbe wampot muŋ yeŋ wa wayhaŋ mar goyen damu yirayiŋ,’ inyiŋ. \v 9 Funaŋ wor po wayamiŋ mar gobe denari uŋkureŋ uŋkureŋ yawaramiŋ. \v 10 Niŋgeb go yeneŋbe wampot mat meteŋ tiyamiŋ mar gobe hora hende wor po tiniŋ tihit yeŋ nuramiŋ. Gega yeŋ manaŋ denari yuŋkureŋeŋ po yawaramiŋ. \v 11 Horamiŋ go yadeb meteŋ miŋ al goke igiŋ ma po nurde biŋ ar yamiŋ. \v 12 Irde, ‘Al gayamuŋ ga waŋ meteŋge tahaŋbe neŋ hora tihit gahade po tahaŋ. Neŋbe wampot mat naŋa misiŋ ma yeŋ meteŋ kuruŋ wor po tihit,’ inamiŋ. \v 13 Gega meteŋ miŋ al gore huwarde kuramiŋ kura goyen, ‘Kadne, al hoyaŋ po igiŋ yirde, deŋbe buluŋ ma dirhem. Deŋbe igiŋ denari uŋkureŋ goke meteŋ titek ma yahaŋ? \v 14 Dufaynerbe al kamere meteŋ teŋ nunhaŋya deŋyabe muruŋgem tuŋande duneŋ yeŋ nurhem. Niŋgeb horatiŋ yade kunaŋ. \v 15 Horabe nigen geb daha wet kura ire yeŋbe gwahade po ireŋ. Gega daniŋ geb al buniŋeŋ yirde faraŋ yurhem goke igiŋ ma nurhaŋ?’ yinyiŋ. \v 16 Al Kuruŋ beleŋ yende alya bereya doyaŋ yird yird matabe gwahade geb, al kame hiyeŋ al gobe meheŋde hiyeŋ. Munaŋ meheŋde hiyeŋ al gobe kame hiyeŋ,” yinyiŋ. \s Yesu beleŋ kamde kamdemiŋ ge sopte tagalyiŋ \r (Mak 10:32-34; Luk 18:31-34) \p \v 17 Be, Yesu go Yerusalem kuŋ heŋyabe komatmiŋ 12 goyen po yapat yiryiŋ. \v 18 Irdeb, “Neŋbe Yerusalem kuŋ hite gago. Irde ne Al Urmiŋ gayen al kura beleŋ tagal nunkeb Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ marte karkuwaŋya Moseyen saba marya beleŋ nade fere nirnayiŋ. \v 19 Yeŋ beleŋ mayke kami yeŋbe al miŋ hoyaŋ Yuda mar moŋ hitte nad nerke kweŋ. Irkeb yeŋ beleŋbe giwgiw nirde nusulak teŋbe kuruse hende mununke kameŋ. Gega kameŋde mat kuŋ yereŋkek hekeb sopte huwareŋ,” yinyiŋ. \s Sebedi beremde gusuŋaŋ \r (Mak 10:35-45) \p \v 20 Be, Sebedi berembe urmiŋ waraŋ yade Yesu hitte wayamiŋ. Waŋbe dokolhoŋ yuguluŋ teŋbe gwaha nirwoŋ yeŋ Yesu gusuŋaŋ iryiŋ. \v 21 Irkeb, “Daniŋ wor po nurde ha?” inyiŋ. Irkeb bere gore, “Igiŋ yeŋ keneŋbe ge beleŋ alya bereya doyaŋ yirde hayiŋde gorbe urne waraŋ gayen ketalger heŋ tumŋaŋde al doyaŋ yirde hinayiŋ,” yiriŋ. \v 22 Irkeb Yesu beleŋ, “Miŋ gwahade niŋ gusuŋaŋ hihit yeŋ nurdeya ma gusuŋaŋ hahaŋ geb. Kanduk kuruŋ teweŋ teŋ hime gayen epte tenayiŋ?” yinyiŋ. Irkeb, “Epte tetek,” inamiŋ. \v 23 Irkeb Yesu beleŋ, “Fudinde kandukbe tiriryeŋ gega, neya heŋ al doyaŋ yird yird niŋ gusuŋaŋ nirhaŋ gobe ne beleŋ igiŋ ma buluŋ ma dineŋ. Ne ketalner kurhan kurhan heŋ deŋem yaŋ heŋ heŋ gobe Nanne beleŋ hakot al basiŋa yirtiŋ haŋ gore yawarnayiŋ,” yinyiŋ. \p \v 24 Be, komatmiŋ hoyaŋ 10 gore mere go nurdeb ire itiŋya goke biŋ ar yamiŋ. \v 25 Irkeb Yesu beleŋ tumŋaŋ hoy yirdeb gaha yinyiŋ: “Megen niŋ doyaŋ mar karkuwaŋbe al kafura yirkeb yeŋ yufukde po haŋyen. Irde yende meteŋ marmiŋ manaŋ deŋniniŋ yaŋ hihit yeŋ nurdeya al kanduk yuneŋ haŋyen. \v 26 Gega deŋbe gwahade moŋ. Al kura deŋ kahal bana gayen al kuruŋ hewe yeŋ nuryeŋ gobe yiŋgeŋ ge ma nurde dende meteŋ al po hiyyeŋ. \v 27 Niŋgeb deŋ bana al kura doyaŋ al hewe yeŋbe yiŋgeŋ ge ma nuryeŋ. Irde deŋ ge po dufay heŋ dende meteŋ al po hiyyeŋ. \v 28 Gwahade niŋgeb, ne Al Urmiŋ gayen wor al beleŋ igiŋ igiŋ nirnaŋ yeŋ ma katmiriŋ. Ne beleŋ po al igiŋ yire yeŋ katmiriŋ. Irdeb alya bereya budam gote mata buluŋmiŋ gote muruŋgem yiŋgeŋ yawartek goyen ne beleŋ yawareŋ goke teŋ darine wok irde kameŋ yeŋ katmiriŋ,” yinyiŋ. \s Al irawa diliŋ titmiŋ naŋkenaryum \r (Mak 10:46-52; Luk 18:35-43) \p \v 29 Be, Yesuya komatmiŋya goya Yeriko taun tubul teŋ kuŋ hikeyabe al buda kuruŋ gama irde kuŋ hinhan. \v 30 Goya goyenbe al irawa diliŋ titmiŋ kura beleŋ siŋare keperde hinaryum. Irde Yesu gago waŋ kuŋ hi yinke nurdeb, “Doyaŋ Al Kuruŋ, Dewit Urmiŋ, buniŋeŋ nurd duneŋ faraŋ dura be!” yeŋ hokde po gwaha inaryum. \v 31 Irkeb al buda gore nurde yineŋ teŋbe, “Balmiŋ hiri!” yinamiŋ gega, ug po, “Doyaŋ Al Kuruŋ, Dewit Urmiŋ, buniŋeŋ nurd duneŋ faraŋ dura be!” inaryum. \v 32 Irkeb Yesu go tek yeŋ huwarde hoy yirdeb, “Daha dirwoŋ yeŋ nurde har?” yinyiŋ. \v 33 “Doyaŋ Al Kuruŋ, naŋkenyewoŋ yeŋ nurde har.” inaryum. \v 34 Be, Yesu gob buniŋeŋ wor po yeneŋbe diliŋyaŋ sisaŋ yurkeb goyare po naŋkeneŋ gama irde yeŋ kuŋ hinhin beleŋ goŋ kwaryum. \c 21 \s Yesu Al Kuruŋyen ya balem bana hurkuriŋ \r (Mak 11:1-11; Luk 19:28-40; Yon 12:12-19) \p \v 1 Be, Yesuya komatmiŋya go Yerusalem binde binde hamiŋ. Tiyuŋ kura deŋem Betfage gobe Olip dugu dabayiŋ beleŋ hinhin. Be, Yesube gor forok yeŋbe komatmiŋ irawa kura hulyaŋ yirdeb, \v 2 “Kuri. Kuŋ tiyuŋ iroyenter forok yeŋbe doŋki al diriŋ foŋeŋ kura gor miliŋya yeŋ titiŋ yeneŋbe yugu teŋ yade wayiryeŋ. \v 3 Al kura beleŋ goke daha wet kura dinkeb, ‘Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ goke yihi,’ inkeb yubul teŋ dunkeb yade wayiryeŋ,” yinyiŋ. \v 4 Yesu go tiyyiŋ gobe bikkeŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ heŋ heŋ al beleŋ yiriŋ goyen fudinde forok yeŋ yeŋ ge tiyyiŋ. Merebe gahade: \q1 \v 5 “Yerusalem\f + \fr 21:5 \ft Deŋem hoyaŋbe Saion.\f* niŋ mar goyen gaha yinnaŋ. \q2 ‘Doyaŋ Al Kuruŋtiŋ deŋ hitte waŋ hi. \q3 Al gobe yiŋgeŋ ge turuŋ turuŋ ma teŋ hi. \q2 Niŋgeb al gobe doŋki hende waŋ hi. \q3 Doŋki gobe foŋeŋ,’ yinnayiŋ,” yitiŋ hi. \rq Aisaia 62:11; Sekaraia 9:9\rq* \p \v 6 Be, Yesu komatmiŋ go kuŋbe yinyiŋ gwahade po tiyaryum. \v 7 Doŋki foŋeŋya miliŋya go yawakeb komatmiŋ beleŋ uliŋhormiŋ yugu teŋ go hende ugamkeb hurkuŋ kipiryiŋ. \v 8 Al budam Doyaŋ Al Kuruŋniniŋ waya yeŋ uliŋhormiŋ yugu teŋ beleŋ yaŋ ugamamiŋ. Kurabe patila haniŋ yufuŋ tiyamiŋ goyen beleŋyaŋ sar irde tukamiŋ. \v 9 Al kurabe meheŋ hekeb kurabe kame hamiŋ. Irdeb tumŋaŋ ala turuŋ iramiŋ. \q1 “Dewit Urmiŋ turuŋ irniŋ ko.” \q1 “Doyaŋ Al Kuruŋyen deŋemde waŋ hi gobe Al Kuruŋ beleŋ guram irde saŋiŋ iryeŋ!” \rq Tikiŋ 118:25-26\rq* \q1 “Al Kuruŋ turuŋ irniŋ ko.” \p \v 10 Be, Yesu go kuŋ Yerusalem forok yekeb taunde gor niŋ mar gob tumŋaŋ hurkuŋkat wor po teŋbe, “Al gab ganuŋ?” yamiŋ. \v 11 Irkeb al buda goreb, “Al gabe Yesu Al Kuruŋyen mere basaŋ al. Yeŋbe Galili naŋa bana goŋ niŋ tiyuŋ Nasaret niŋ al,” yinamiŋ. \s Yesu beleŋ Al Kuruŋyen ya balem haraŋ hiriŋ \r (Mak 11:15-19; Luk 19:45-48; Yon 2:13-22) \p \v 12 Be, Yesu go Al Kuruŋyen ya balem koya beleŋ po milgu irtiŋ bana goŋ gabu gasuŋ kuruŋde hurkuŋbe al buda gor det damu teŋ hinhan go kwep kwep yirde yakira tiyyiŋ. Irde hora kapyaŋ heŋ heŋ mar beleŋ hora yirtiŋ gasuŋya damure niŋ kalyiŋgi yawaŋ yerdeb keperde haŋyen gasuŋya goyen yade yaboloŋ teŋ yunyiŋ.\f + \fr 21:12 \ft Hora kapyaŋ heŋ heŋ marbe Roma gabmanyen horaya Yuda marte hora goyen al beleŋ yeŋ yunke Al Kuruŋyen ya balemde niŋ hora teŋ wolmiŋeŋ al go yunke gab Al Kuruŋ galak irniŋ yeŋ ya bana goŋ yerde haŋyen.\f* \v 13 irdeb, “Al Kuruŋyen mere asaŋde katiŋbe gahade: ‘Ya gabe ne mere nird nird gasuŋ. Gar waŋ gabu irde mere nird nird ya hiyyeŋ,’ gwahade yitiŋ hi. Goyenbe deŋ beleŋbe teŋ ‘kawe marte gasuŋ’ irde haŋ,” yinyiŋ. \p \v 14 Be, Yesu go ya balem bana goŋ po hikeya al diliŋ titmiŋya kahaŋ simsimamya goyen yeŋ hitte wake sope yiryiŋ. \v 15 Irkeb diriŋbe bana goŋ, “Dewit Urmiŋ turuŋ irniŋ ko!” yeŋ hewhow teŋ hinhan. Irkeb Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ mar pris buda gote karkuwaŋmiŋya Moseyen saba maryabe Yesu beleŋ mata tiŋeŋ forok yiryiŋ goyen kenamiŋ, irde diriŋ beleŋ Yesu goyen Dewit Urmiŋ yeŋ turuŋ iramiŋ goyen nurdeb biŋ ar wor po yamiŋ. \v 16 Irdeb waŋ Yesu gusuŋaŋ iramiŋ. “Gebe diriŋ mere teŋ haŋ gayen nurde ha?” inkeb wol heŋbe, “Gwaha, nurde hime. Deŋbe diriŋ beleŋ mata teŋ haŋ goke Al Kuruŋyen asaŋdeb, ‘Diriŋ kahaŋyaŋ hitiŋya diriŋ mamure niŋya beleŋ turuŋ nird nird niŋ gitik yirtiŋ,’ yitiŋ gobe kapyaŋ ma heŋ haŋyen?” yinyiŋ. \v 17 Gwaha yineŋbe yubul teŋ Betani taunde kuŋ go wawuŋ gobe gor hinhin. \s Yesu beleŋ fik he karan uryiŋ \r (Mak 11:12-14,20-24) \p \v 18 Be, fay urkeb wampot muŋ Yesu go mulgaŋ heŋ Yerusalem kuŋ heŋyabe belen biŋge iryiŋ. \v 19 Irkeb fik he yuwalŋeŋ digula urtiŋ goyen beleŋ siŋare hike keneŋbe igineŋ miŋyaŋ daw yeŋ kuŋ kinyiŋ. Kuŋ miŋde mat kinyiŋbe igineŋ miŋmoŋ, yuwalŋeŋ beleŋ po aw urtiŋ. Gwahade keneŋbe Yesu beleŋ he goyen, “Tebaŋ igineŋ ma hawayiŋ,” ineŋ karan uryiŋ. Irkeb goyare po gwilgwal iryiŋ. \p \v 20 Be, Yesuyen komatmiŋ go fik he goyen goyare po kamtiŋ heke keneŋbe diliŋ fot yamiŋ. Irdeb, “Dahade geb he gob bemel po gwilgwal ira?” yamiŋ. \v 21 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Fudinde wor po dineŋ hime. Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ nurde dufay irawam ma irnayiŋbe ne beleŋ fik he irhem gwahade igiŋ tinayiŋ. Irdeb dugu wor, ‘Kuŋ makaŋ alare kurka,’ inkeb gwaha po tiyyeŋ. \v 22 Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ nurde det kuraŋ gusuŋaŋ irkeb tumŋaŋ dunyeŋ,” yinyiŋ. \s Yesu tareŋmiŋ ge gusuŋaŋ iramiŋ \r (Mak 11:27-33; Luk 20:1-8) \p \v 23 Be, Yesu go Al Kuruŋyen ya balem koya beleŋ po milgu irtiŋ bana sawsawa al gabu irde haŋyende gor hurkuŋ al saba yirde hinhin. Irkeb pris buda gote karkuwaŋmiŋya Yuda marte doyaŋ mar parguwakya beleŋ Yesu hitte waŋbe, “Mata teŋ ha kuruŋ gayenbe da tareŋde teŋ ha? Ganuŋ beleŋ igiŋ gwaha teŋ hayiŋ ginuŋ?” inamiŋ. \v 24 Irkeb, “Ne wor gusuŋaŋ kura direŋ tihim gayen wol henayiŋ. Irke gab nebe goyen saŋiŋde teŋ hime yeŋ momoŋ direŋ,” yineŋbe gaha yinyiŋ. \v 25 “Yon Baptais beleŋ al baptais yirde hinhin gobe Al Kuruŋyen tareŋde ma alyen tareŋde? Momoŋ nirnaŋ,” yinyiŋ. Irkeb mel goyen yiŋgeŋ uliŋ mere sege irdeb, “Daha intek? Al Kuruŋyen saŋiŋde intek gob, ‘Munaŋ daniŋ sabamiŋbe fudinde yeŋ gama ma irde hinhan?’ dinyeŋ. \v 26 Munaŋ alyen saŋiŋde yetek gob al buda kuruŋ gabe Yon Baptaisbe Al Kuruŋyen mere basaŋ al yeŋ nurde haŋ geb, biŋ ar yeke mudunnayiŋ,” yamiŋ. \v 27 Irdeb mel goreb, “Go ma nurde hite,” inamiŋ. Irkeb Yesu beleŋbe, “Ne wor al gore ok ninke teŋ hime ma dineŋ,” yinyiŋ. \s Al kurat urmiŋ waraŋ gote maya mere \p \v 28 Irdeb Yesu beleŋbe, “Ga dineŋ tihim gayen dahade nurnayiŋ goyen tagalke nureŋ. Be, al kura urmiŋ irawam yaŋ hinhin. Kurarebe urmiŋ kuruŋ hitte kuŋbe gaha inyiŋ. ‘Eke, haŋkabe kuŋ wain meteŋde meteŋ tiyayiŋ,’ inyiŋ. \v 29 Irkeb urmiŋ kuruŋ goreb, ‘Badne,’ inyiŋ. Goyenbe kamebe dufaymiŋ mulgaŋ hekeb kuŋ meteŋ tiyyiŋ. \v 30 Be, al gob urmiŋ dirŋeŋ hitte wor kuŋbe urmiŋ kuruŋ inyiŋ gwahade po inyiŋ. Irkeb urmiŋ dirŋeŋ goreb, ‘Be, doyaŋ al, gwaha tiyeŋ geb,’ inyiŋ. Goyenbe kuŋ meteŋ ma tiyyiŋ. \v 31-32 Niŋgeb diriŋ damiŋbe naniŋde mere nurde gama iryiŋ?” yinyiŋ. Irkeb mel gore wol heŋbe, “Urmiŋ kuruŋ gore,” inamiŋ. Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Deŋbe Yon Baptais beleŋ waŋ Al Kuruŋ diliŋde huwak heŋ heŋ niŋ yekeb meremiŋ ma nuraŋ. Irde matamiŋ goyen yenaŋ gega, meremiŋ fudinde yeŋ ma nurdeb Al Kuruŋ niŋ bitiŋ mulgaŋ ma hiyuŋ. Goyenbe teks yad yad marya bere belen niŋyabe fudinde yeŋ nuraŋ. Niŋgeb fudinde wor po dinhem. Teks yad yad marya bere belen niŋyabe deŋ fole dirde yeŋ wa Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ hurkunayiŋ,” yinyiŋ. \s Wain meteŋ doyaŋ irde hinhan mar gote maya mere \r (Mak 12:1-12; Luk 20:9-19) \p \v 33 Irdeb Yesu gobe tebaŋ gaha yinyiŋ: “Maya mere hoyaŋ ga nurnaŋ. Al kura wain meteŋ harde koya kerde milgu irdeb wain fimiŋ gilyaŋ heŋ heŋ niŋ mete talde det gitik yiryiŋ. Irdeb ya kawan kura al gor heŋ wain meteŋ go doyaŋ ird ird niŋ iryiŋ. Irdeb meteŋ gobe meteŋ mar hoyaŋ haniŋde kerdeb naŋa gisaw kuriŋ. \v 34 Be, wain igineŋ yad yad nalu hekeb miŋ al gore meteŋ marmiŋ karwo hulyaŋ yirkeb wain igineŋ kura yawarniŋ yeŋ kwamiŋ. \v 35 Goyenbe mel goreb gasa yiramiŋ. Uŋkureŋ maydeb kurabe mayke kamyiŋ. Irdeb funaŋbe horare mayamiŋ. \v 36 Be, al gob tebaŋ po meteŋ marmiŋ kura budam hulyaŋ yirke kwamiŋ. Kukeb meheŋde yiramiŋ gwahade po yiramiŋ. \v 37 Irkeb funaŋ wor pobe, ‘Urne hulyaŋ ire. Gogab palap irde meremiŋ nurnayiŋ geb,’ yeŋbe urmiŋ teŋ kerke kuriŋ. \v 38 Gega wain meteŋ doyaŋ irde hinhan mar gobe kadom momoŋ gird teŋbe, ‘Meteŋ gate miŋ al gote urmiŋbe gago geb, mayteke kami. Gogab meteŋ gayen naniŋ miŋmoŋ hekeb nende hiyyeŋ,’ yamiŋ. \v 39 Irdeb meteŋ miŋ alyen urmiŋ go teŋ tukuŋ meteŋ siŋare mayke kamyiŋ. \v 40 Gwaha tikeb meteŋ miŋ al gore waŋbe daha yiryeŋ yeŋ nurde haŋ?” yinyiŋ. \v 41 Irkeb Al Kuruŋ doloŋ ird ird mata doyaŋ marya Yuda marte doyaŋ mar parguwakya beleŋ wol heŋbe, “Mata buluŋ tinayiŋ mar go gasa yirke kamnayiŋ. Irde meteŋmiŋ go teŋ al hoyaŋ haniŋde kiryeŋ. Irkeb mel gore gab wain igineŋ yad yad nalurebe yeŋ untekbe uneŋ hinayiŋ,” inamiŋ. \v 42 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Deŋbe Al Kuruŋyen mere gahade katiŋbe ma keneŋ haŋyen? Merebe gahade: \q1 ‘Ya yird yird mar beleŋ igiŋ moŋ yeŋ nurde pel iramiŋ hora goyen al hoyaŋ beleŋ teŋ go hende ya saŋiŋ wor po iryiŋ. \q1 Go iryiŋ gobe Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ iryiŋ. \q2 Niŋgeb Al Kuruŋ beleŋ iryiŋ gob dilniniŋdebe igiŋ wor po yeŋ keneŋ hite,’ yitiŋ hi. \rq Tikiŋ 118:22-23\rq* \p \v 43 “Niŋgeb fudinde wor po dineŋ hime. Deŋbe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hi bana goŋ hitek gega, dakira teŋbe Al Kuruŋ diliŋde mata igiŋ teŋ hinayiŋ mar goyen po gab yunyeŋ. \v 44 Niŋgeb Al Kuruŋyen asaŋde hora niŋ yitiŋ gobe ne gago. Niŋgeb al kura hora go hende takteŋ mayyeŋbe mugol niyyeŋ. Irde hora gore kateŋ hika tiyyeŋ al gobe umetek tiyyeŋ. Niŋgeb al kura neneŋ bebak ma tinayiŋ mar hittebe kame mata gwahade forok yiyyeŋ,” yinyiŋ. \p \v 45 Be, pris buda gote karkuwaŋmiŋya Farisi marya go Yesuyen maya mere go nurdeb, “Neŋ ga po dineŋ hi,” yeŋ nuramiŋ. \v 46 Irdeb daha mat kura teŋ fere titewoŋ yeŋ nuramiŋ. Irdeb Yesube al buda gore yeŋbe Al Kuruŋyen mere basaŋ al yeŋ nurde hinhan geb, al buda goke kafura hamiŋ. \c 22 \s Bere teŋ teŋde niŋ dula mata gote maya mere \r (Luk 14:15-24) \p \v 1 Be, Yesu go tebaŋ po maya mere mat al gaha yinyiŋ: \v 2 “Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird goyen kurabe gahade: doyaŋ al kuruŋ kura urmiŋ bere tewe yekeb dula mata kuruŋ gitik tiyyiŋ. \v 3 Irdeb meteŋ marmiŋ hulyaŋ yirdeb, ‘Kuŋ dula mata gake al hoy yirmiŋ mar goyen yinke wanaŋ,’ yinyiŋ. Goyenbe kuŋ yinkeb bada hamiŋ. \v 4 Irkeb meteŋ marmiŋ hoyaŋ wor sopte hulyaŋ yirdeb gaha yinyiŋ. ‘Kuŋbe, “Doyaŋ al kuruŋniniŋ beleŋ bulmakaw firfurŋeŋ gasa yirde det tumŋaŋ gitik teŋ ep ira. Irdeb wanayiŋ yeŋ deŋ ge keya hihi geb wake kuniŋ,” yinnayiŋ,’ yinyiŋ. \p \v 5 “Be, meteŋ marmiŋ gore kuŋ al hoy yiryiŋ mar goyen yeneŋbe doyaŋ almiŋ beleŋ yinyiŋ gwahade po yinamiŋ. Goyenpoga yende mere go ma nuramiŋ. Irdeb dufaymiŋde dufaymiŋde kwamiŋ. Al kurabe biŋge meteŋmiŋde kuriŋ. Munaŋ kurabe hora meteŋmiŋde kuriŋ. \v 6 Al kura marbe doyaŋ al kuruŋde meteŋ mar buda goyen yade buluŋ buluŋ yirde gasa yirke kamamiŋ. \v 7 Gwaha tikeb doyaŋ al kuruŋ go biŋ ar yekeb fuleŋa marmiŋ yad yerke kwamiŋ. Kuŋbe al buda meteŋ marmiŋ gasa yiramiŋ goyen gasa yirke kamkeb tiyuŋmiŋ go manaŋ kumga tiyamiŋ. \p \v 8 “Gwaha teŋbe doyaŋ al kuruŋ go meteŋ marmiŋ yeŋya hinhan go hoy yiryiŋ. Irdeb gaha yinyiŋ. ‘Dawetbe tumŋaŋ gitik teŋ ep irtiŋ gega, al watek mar wor pobe waŋ waŋ niŋ bada hahaŋ. \v 9 Niŋgeb kuŋ beleŋyaŋ alya bereya kura yeneŋbe mali po yinkeb dula mata tiyeŋ tihimde gar wanayiŋ,’ yinyiŋ. \v 10 Gwaha yinkeb meteŋ marmiŋ gobe taun bana goŋ niŋ beleŋ haniŋ haniŋ gama yirdeb kuŋ al buluŋya igiŋya goyen yeneŋbe mali po yinke wayamiŋ. Be, al go waŋ keperamiŋbe yabe makiŋ wor po hiriŋ. \p \v 11 “Irkeb doyaŋ al kuruŋ beleŋ al gabu iramiŋ go yene yeŋ waŋbe al kura dula matare niŋ umŋa ma titiŋ goyen kinyiŋ. \v 12 Keneŋbe, ‘Dula matare niŋ umŋa ma taha gega, daha mat bana gaŋ wayha?’ inkeb al gob mere ma po tiyyiŋ. \v 13 Irkeb doyaŋ al kuruŋ goreb, ‘Teŋ kahaŋya haniŋya fere teŋ siŋare kidoma bana temeynaŋ. Gorbe eseŋ misiŋ iseŋ bana goŋ hiyeŋ,’ yeŋ meteŋ marmiŋ hulyaŋ yiryiŋ. \v 14 Be, maya mere ga nurhaŋ gwahade goyen po, Al Kuruŋ beleŋbe al budam hoy yirde hi gega, yuŋkureŋ yuŋkureŋ po gab nigen yeŋ basiŋa yirtiŋ haŋ,” yinyiŋ. \s Farisi mar beleŋ teks kerd kerd niŋ Yesu gusuŋaŋ iramiŋ \r (Mak 12:13-17; Luk 20:20-26) \p \v 15 Be, Farisi mar go meremiŋ nurde biŋ ar yekeb siŋare kateŋbe Yesu go soŋ hekeb merere kertek yeŋ yiŋgeŋ uliŋ mere sege iramiŋ. \v 16 Irdeb yiŋgeŋde komatmiŋ yad yerke Yesu hitte kwamiŋ. Herot gama irde haŋyen mar manaŋ yeŋya tumŋaŋ kwamiŋ. Kuŋbe Yesu goyen, “Tisa, gebe mata fudinde po ga teŋ hayen. Irdeb Al Kuruŋyen merebe fudinde mat po saba teŋ hayen. Gebe al deŋem yaŋya deŋem moŋya goyen mereya matayabe tuŋande po yirde hayen. \v 17 Niŋgeb gebe dahade nurde ha? Neŋ Moseyen saba gama irde hite mar gayen Roma gabmanyen doyaŋ al kuruŋ Sisar niŋ teks kertek gobe igiŋ ma dahade? Igiŋ momoŋ dirayiŋ?” inamiŋ. \p \v 18 Goyenpoga Yesu gob dufaymiŋ buluŋ gob bikkeŋ yeneŋ bebak teŋbe, “Usi mar wor wor, daniŋ tuŋaŋ nirde haŋ? \v 19 Teks yerde haŋyen hora go nikala nirke kene,” yinyiŋ. Irkeb denari uŋkureŋ tawayamiŋ. \v 20 Irkeb al toneŋ hora hende gor keneŋbe, “Gabe ganuŋ toneŋya deŋemya?” yinyiŋ. \v 21 Irkeb mel gore wol heŋbe, “Sisaryen,” inamiŋ. Irkeb wol heŋbe, “Gwahade niŋgeb, det kura niŋ Sisar beleŋ dinyeŋ gobe Sisar unnayiŋ. Munaŋ Al Kuruŋ beleŋ det kura niŋ dinyeŋ gobe Al Kuruŋ unnayiŋ,” yinyiŋ. \p \v 22 Be, Yesu beleŋ mere tiyyiŋ go nurdeb dinoŋ kok yekeb tubul teŋ kwamiŋ. \s Sadusi mar beleŋ al kamtiŋ huward huward niŋ Yesu gusuŋaŋ iramiŋ \r (Mak 12:18-27; Luk 20:27-40) \p \v 23 Be, naŋa fay goyare goyen po Sadusi mar beleŋ Yesu hitte wayamiŋ. Go mar gobe al kamtiŋde mat epte ma huwarnayiŋ yeŋ haŋyen. Be, mel go Yesu hitte waŋbe gusuŋaŋ iramiŋ. \v 24 “Tisa, Moseyen sabarebe, ‘Al kura diriŋ miŋmoŋ heŋya berem tubul teŋ kamkeb kuliŋ kura hiyyeŋ gore itiŋde beretap go teŋbe itiŋ niŋ diriŋ forok irde unyeŋ,’ gwahade yitiŋ hi. \v 25 Be, al kura kuliŋ 6 miŋyaŋ goyen neŋya hityen. Al gobe bere tiriŋ gega diriŋ miŋmoŋ heŋya kamyiŋ. Irkeb kuliŋ beleŋ beretap go tiriŋ. \v 26 Goyenbe yeŋ wor gwahade po diriŋ miŋmoŋ heŋya kamyiŋ. Irkeb yeŋ kamekkeŋ gore wor beretap go tamiŋ goyen diriŋ kura ma forok irdeya kamamiŋ. \v 27 Irke funaŋbe bere go wor kamyiŋ. \v 28 Be, al goya kuliŋ weŋya gote berembe uŋkureŋ gogo po hinhin geb, kame al kamtiŋ huward huward nalurebe bere gobe ganuŋde berem wor po hiyyeŋ?” inamiŋ. \p \v 29 Gwaha inkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Deŋbe Al Kuruŋyen tareŋya meremya asaŋde katiŋ goyen keneŋ wuk ma yeŋ haŋyen. Gwahade geb soŋ heŋ go ma keneŋ haŋ. \v 30 Al kamtiŋ huwarnayiŋ nalureb al beleŋ bere yade bere beleŋ al ma kunayiŋ. Yeŋbe Al Kuruŋyen miyoŋ yara po henayiŋ. \v 31 Al kamtiŋ huward huward matabe Al Kuruŋ beleŋ asaŋmiŋde, \v 32 ‘Nebe Abraham, Aisakyabe Yekopyat Al Kuruŋ,’ yiriŋ goyen gobe kapyaŋ ma heŋ haŋyen? Mel gobe kamtiŋ gega, toneŋbe yeŋya haŋ geb, gogo yiriŋ. Niŋgeb Al Kuruŋbe al diliŋ gergeŋ haŋ gote Al Kuruŋ, al kamtiŋ gote moŋ,” yinyiŋ. \v 33 Be, al buda gobe meremiŋ nurdeb dinoŋ kok wor po yamiŋ. \s Moseyen saba gote miŋ wor pobe da? \r (Mak 12:28-34; Luk 10:25-28) \p \v 34 Be, Yesu beleŋ Sadusi marte gusuŋaŋ go keŋkela po wol hekeb gwaha mat kura mere titek moŋ hamiŋ. Irkeb Farisi mar beleŋ go nurdeb waŋ Yesu hinhinde gor gabu iramiŋ. \v 35 Irdeb uŋkureŋmiŋ kura Moseyen saba keŋkela nurde hitiŋ al gore waŋbe tuŋaŋ ure yeŋ gaha inyiŋ: \v 36 “Tisa, saba kuruŋ gabe nurde hite. Goyenbe damiŋbe saba kuruŋ gote folek wor po?” inyiŋ. \p \v 37 Gwaha inkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Bubulkuŋge, tonge, dufaygeya tareŋgeya tumŋaŋ Doyaŋ Al Kuruŋge, Al Kuruŋ hitte po hugiŋeŋ kuŋ hiyeŋ. \v 38 Gabe Moseyen saba kuruŋ gote folek wor po. \v 39 Gote kurhanbe gigeŋ ge amaŋeŋ nurde hayen gwahade goyen po kadge hoyaŋ niŋ wor amaŋeŋ nurde hayiŋ. \v 40 Moseyen sabaya Al Kuruŋyen mere basaŋ marya beleŋ saba kayamiŋ kuruŋ gote miŋbe irawa gago po,” inyiŋ. \s Yesu beleŋ Farisi mar go Mesaia niŋ gusuŋaŋ yiryiŋ \r (Mak 12:35-37; Luk 20:41-44) \p \v 41 Be, Farisi mar go gabu irde hikeb Yesu beleŋbe gusuŋaŋ yiryiŋ. \v 42 “Deŋ gayen Mesaiabe ganuŋde urmiŋ yeŋ nurde haŋ?” Gwaha yinkeb Farisi mar gore wol heŋbe, “Yeŋbe Dewit urmiŋ,” inamiŋ. \v 43 Irkeb Yesu beleŋbe, “Dewit urmiŋ yeŋ haŋ gega, dahade niŋgeb Holi Spirit beleŋ Dewit ketal urkeb urmiŋ goyen, ‘Gebe Kuruŋne,’ inyiŋ? Dewit beleŋ Mesaia niŋ gaha yiriŋ: \q1 \v 44 ‘Al Kuruŋ beleŋ Doyaŋ Al Kuruŋne gaha inyiŋ: \q1 “Waŋ ketalner heŋ al deŋem yaŋ wor po hawayiŋ. \q1 Irkeb asogo girde haŋ mar goyen bul yirde yawameke gasa yirde yufurka tiyayiŋ,” inyiŋ,’ yitiŋ hi. \rq Tikiŋ 110:1\rq* \p \v 45 Niŋgeb kapyaŋ heŋ haŋyen gwahade po, Dewit beleŋ Mesaia goyen ‘Doyaŋ Al Kuruŋne’ inyiŋ. Niŋgeb dahade geb Mesaia gobe Dewityen urmiŋ hiyyeŋ? Gobe epte moŋ geb!” yinyiŋ. \v 46 Be, gwaha yinkeb al kura beleŋ muŋ kura wol ma hiriŋ. Irde goyenter matbe al kura waŋ Yesu tuŋaŋ urde merem yaŋ irniŋ yeŋ gusuŋaŋ irde hinhan gobe bada po hamiŋ. \c 23 \s Yesu beleŋ Farisi marya Moseyen saba maryat sikkeŋ tagalyiŋ \r (Mak 12:38-39; Luk 11:43,46; 20:45-46) \p \v 1 Be, Yesu gob komatmiŋya al buda kuruŋya goyen saba yirde heŋyabe gaha yinyiŋ: \v 2 “Moseyen saba gote miŋ tagal tagal meteŋbe Moseyen saba marya Farisi marya beleŋ teŋ haŋyen. \v 3 Niŋgeb mel gore saba dirkeb keŋkela gama irde hinayiŋ. Goyenpoga yiŋgeŋbe saba teŋ haŋyen goyen ma gama irde haŋ geb, matamiŋ po gab gama ma yirde hinayiŋ. \v 4 Mel gobe mata gama irtek meteŋeŋ wor po goyen budam forok yirdeb gama yirnayiŋ yeŋ tagalde haŋyen. Irkeb albe kandukŋeŋ wor po nurde haŋyen. Goyenpoga biŋdebe muŋ kura gama irtek ma yirde hiyen. \v 5 Mata teŋ haŋyen kuruŋ gobe al beleŋ dennaŋ yeŋ mata teŋ haŋyen. Al Kuruŋ doloŋ ird irdde niŋ bisi pelyeŋ wor po kura Moseyen mere go hende katiŋ goyen tonaŋde yerde haŋyen. Irde Al Kuruŋ doloŋ ird irdde niŋ uliŋ umŋa muruŋ beleŋ niŋ siŋsaŋeŋ goyen ulyaŋ wor po yirdeb hor yirde haŋyen. \v 6 Yeŋbe dula mata karkuwaŋya gabu yayaŋ kuŋ heŋbe al deŋem yaŋde gasuŋyaŋ po kepertek nurde haŋyen. \v 7 Irdeb gabu gasuŋyaŋ kuŋbe al beleŋ yeneŋ palap yirde ‘Tisa’ yineŋ yineŋ niŋ amaŋeŋ nurde haŋyen. \p \v 8 “Goyenbe Doyaŋ Al Kuruŋtiŋbe uŋkureŋ po, irde deŋbe tumŋaŋ yende dirŋeŋ weŋ niŋgeb, deŋbe daniŋ ‘tisa’ ma dinhaŋ yeŋ ma nurde hinayiŋ. \v 9 Nantiŋbe Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ yeŋ uŋkureŋ gog po geb al kura ‘Ado’ ma ineŋ hinayiŋ. \v 10 Tisatiŋbe Mesaia yeŋ uŋkureŋ po geb, deŋbe daniŋ ma ‘Tisa’ dineŋ haŋ yeŋ ma nurde hinayiŋ. \v 11-12 Niŋgeb al kura yiŋgeŋ turuŋ turuŋ irde hiyeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋ yeŋbe deŋem moŋ iryeŋ. Irde al kura yiŋgeŋ nebe deŋnem moŋ yeŋ hiyeŋ al gobe Al Kuruŋ beleŋbe deŋem yaŋ iryeŋ. Niŋgeb deŋ bana gayen al kura doyaŋ al hewe yiyyeŋ al gobe dende meteŋ al hiyyeŋ,” yinyiŋ. \s Farisi marya Moseyen saba marte mata buluŋ goke yiriŋ \r (Mak 12:40; Luk 11:39-42,44,52; 20:47) \p \v 13-14 Irdeb al buda gor gabu irde hinhan goyen gaha yinyiŋ: “Be, deŋ Moseyen saba marya Farisi maryabe usi mar wor po. Deŋbe Al Kuruŋyen bearar bana haŋ goke buniŋeŋ wor po nurd \m duneŋ hime. Deŋ beleŋbe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yirde hire gor kuŋ kuŋ beleŋmiŋ pet teŋ haŋ. Dindikeŋbe bana goŋ ma hurkuŋ haŋ. Irde al hoyaŋ goyen bana goŋ hurkuniŋ yeŋ kurut yeŋ haŋ mar wor beleŋmiŋ pet teŋ haŋ.\f + \fr 23:13-14 \ft Asaŋ hoyaŋdebe gahade hi: \fv 14 \fqa Deŋ Moseyen saba marya Farisi maryabe usi mar wor po. Deŋbe beretapyen samuŋya horaya komkom heŋ haŋyen. Goyenbe al hoyaŋ beleŋ deneŋ turuŋ dirnaŋ yeŋ Al Kuruŋ mere irhet yeŋbe mere ulyaŋ wor po tuluŋ teŋ haŋyen. Niŋgeb deŋbe gote muruŋgem buluŋ wor po Al Kuruŋ beleŋ yunyeŋ.\f* \v 15 Deŋ Moseyen saba marya Farisi maryabe usi mar wor po. Deŋbe Al Kuruŋyen bearar bana haŋ goke buniŋeŋ wor po nurd duneŋ hime. Deŋbe, ‘Al yawarteke mataniniŋ gama irnaŋ,’ yeŋbe al uŋkureŋ muŋ kura goke wor kahaŋtiŋde kurab hakwa hende kuŋ naŋa kuruŋ gayen pasi heŋ haŋyen. Irkeb al gore matatiŋ gama irkeb Al Kuruŋyen saba buluŋ irde haŋyen. Irkeb al gote mata buluŋmiŋbe dende folek wor po kak alare kutek po yirde haŋyen. \p \v 16 “Deŋbe al diliŋ titmiŋ beleŋ al kadom beleŋ ikala irde tukuyeŋ go gwahade goyen teŋ haŋ. Niŋgeb deŋbe Al Kuruŋyen bearar bana haŋ goke buniŋeŋ wor po nurd duneŋ hime. Deŋbe al saba gahade yirde haŋyen: ‘Al kura Al Kuruŋyen ya balem deŋe urde biŋa tiyyeŋ goyen ma gama iryeŋ goke kandukŋeŋ ma nuryeŋ. Goyenpoga al kura ya bana gol hora hiyen goyen deŋe urde biŋa tiyyeŋ gobe gama po iryeŋ,’ gwaha yeŋ haŋyen. \v 17 Duliŋ kukuwa! Diltiŋ titmiŋ buda! Dabe det kuruŋ? Gol hora ma ya goyen? Gol hora yeŋ uliŋbe det himam moŋ. Goyenbe ya goyen bana hi goke teŋbe himam hiyyeŋ. Niŋgeb ya gobe det kuruŋ. \v 18 Sabatiŋ kurabe gaha yeŋ haŋyen: ‘Al kura alta deŋe urde biŋa tiyyeŋ goyen ma gama iryeŋ goke kandukŋeŋ ma nuryeŋ. Goyenpoga Al Kuruŋ galak ire yeŋ alta hende kirtiŋ goyen deŋe urde biŋa tiyyeŋ gobe gama po iryeŋ,’ yeŋ haŋyen. \v 19 Diltiŋ titmiŋ buda! Dabe det kuruŋ? Alta ma det go hende hi goyen? Det go yeŋ uliŋbe himam moŋ gega, alta hende kerkeb himam hiyyeŋ. Niŋgeb altabe det kuruŋ. \v 20 Niŋgeb al kura alta deŋe urde biŋa tiyyeŋbe alta go muŋ po moŋ, det go hende Al Kuruŋ galak irtiŋ go manaŋ deŋe uryeŋ. \v 21 Irde al kura Al Kuruŋyen ya balem deŋe urde biŋa tiyyeŋbe ya go muŋ po moŋ, det ya go bana hinayiŋ kuruŋ goyen manaŋ gog po deŋe yuryeŋ. \v 22 Irde naŋkiŋbe Al Kuruŋyen maroro gasuŋ. Niŋgeb al kura naŋkiŋ deŋe urde biŋa tiyyeŋbe maroro gasuŋ go po moŋ, go hende keperde hi Al goyen manaŋ gog po deŋe uryeŋ. Niŋgeb biŋa tinayiŋbe go po gama irde hinayiŋ. \p \v 23 “Be, deŋ Moseyen saba marya Farisi maryabe usi mar wor po. Deŋbe Al Kuruŋyen bearar bana haŋ goke buniŋeŋ wor po nurd duneŋ hime. Deŋbe biŋge hapek yird yird det harde haŋyen goyen yade buda 10 yirdeb uŋkureŋbe Al Kuruŋ uneŋ haŋyen. Goyenbe deŋbe Moseyen saba kuruŋ wor po goyen pel irde haŋyen. Al kura deŋ nurd yuneŋ haŋ mar po ga igiŋ igiŋ yirde, go ma nurd yuneŋ haŋ marbe gwaha ma yirde haŋyen. Kadtiŋ buniŋeŋ nurd yuntek goyen buniŋeŋ ma yirde haŋyen. Irde Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ nurtek goyen go ma po gwaha teŋ haŋyen. Goyenbe Al Kuruŋ galak ird ird mataya kadtiŋ buniŋeŋ nurd yuneŋ yuneŋ mataya gobe tumŋaŋ gama po irde hinayiŋ. \v 24 Goyenpoga deŋbe Moseyen saba karkuwaŋ karkuwaŋbe pel yirdeb mukŋeŋ mukŋeŋ goke po gabe ug po yeŋ haŋyen. Goke teŋbe deŋbe fe niniŋ yeŋ det mukŋeŋ muŋ kirkida gwahade goyen goke keŋkela yakkelyaŋ teŋ yade siŋa yirde gab nene haŋ gega, dapŋa kuruŋ kamel netek moŋ wor go ma nurde heŋya yohogo teŋ haŋ yara deneŋ hime. Deŋbe al kura diliŋ titmiŋ gore al kadom beleŋ ikala irde tukuyeŋ go gwahade teŋ haŋ. \p \v 25 “Be, deŋ Moseyen saba marya Farisi maryabe usi mar wor po. Deŋbe Al Kuruŋyen bearar bana haŋ goke buniŋeŋ wor po nurd duneŋ hime. Deŋbe al hoyaŋ beleŋ ultiŋ siŋare po deneŋbe al wukkek yeŋ deneŋ haŋ. Goyenpoga bitiŋ banabe kudiŋ mataya megen niŋ mata buluŋ hapekyaŋ teŋ teŋ niŋya beleŋ po makiŋ hitiŋ. Niŋgeb deŋbe gisuya koroŋya siŋare po haldeb biŋdebe tikiŋ yaŋ yubul teŋ haŋyen yara deneŋ hime. \v 26 Niŋgeb deŋ diltiŋ titmiŋ Farisi mar, meheŋdebe bitiŋ bana mata buluŋ haŋ go wa yade siŋa yirnayiŋ. Irke gab siŋare wor wuk yiyyeŋ. \p \v 27 “Be, deŋ Moseyen saba marya Farisi maryabe usi mar wor po. Deŋbe Al Kuruŋyen bearar bana haŋ goke buniŋeŋ wor po nurd duneŋ hime. Deŋbe bemba kura siŋarebe umŋa irtiŋ haŋ. Gega biŋ banabe al kiŋkiniŋya det mormokya beleŋ po makiŋ hitiŋ haŋ go gwahade goyen. \v 28 Niŋgeb al beleŋbe al huwak yeŋ deneŋ haŋyen. Goyenpoga bitiŋ banabe usiya mata buluŋ teŋ teŋ dufayya beleŋ po makiŋ hitiŋ haŋ. \p \v 29 “Be, deŋ Moseyen saba marya Farisi maryabe usi mar wor po. Deŋbe Al Kuruŋyen bearar bana haŋ goke buniŋeŋ wor po nurd duneŋ hime. Deŋbe Al Kuruŋyen mere basaŋ mar asetiŋ yago beleŋ gasa yirke kamamiŋ gote bemba gergeŋ yirde haraŋ heŋ haŋyen. Irde Al Kuruŋ diliŋde al huwak hinhan mar gote bemba umŋa yirde haŋyen. \v 30 Irdeb, ‘Neŋ gayen asininiŋ yago hinhan nalu goyenter hinhet manhan asininiŋ yago beleŋ Al Kuruŋyen mere basaŋ mar gasa yirke kamde hinhan matamiŋ goyen yilwa yirtewoŋ,’ yeŋ haŋyen. \v 31 Gwaha yeŋ haŋyen gobe deŋ gayenbe Al Kuruŋyen mere basaŋ mar gasa yiramiŋ mar gote foŋeŋmiŋ goyen dindikeŋ sikkeŋtiŋ forok yirde haŋ geb. \v 32 Niŋgeb asetiŋ yago mata buluŋ go miŋ uramiŋ goyen deŋ beleŋ tukuŋbe sol irnayiŋ. \p \v 33 “Deŋbe kunere duwi wor po! Al Kuruŋyen beararbe daha mat busahartek yeŋ nurde haŋ? Kak alare po ga kunayiŋ geb. \v 34 Niŋgeb Al Kuruŋyen mere basaŋ marya al dufay wukkek miŋyaŋya saba marya yad yermeke deŋ hitte wanayiŋ. Goyenbe go mar goyen kurabe gasa yirke kamnayiŋ, kurabe kuruse hende gasa yirke kamnayiŋ. Munaŋ kurabe gabu yatiŋyaŋ yukuŋ yusulak teŋ, kurabe gasa yirniŋ yeŋ taun kurar mat kurar gama yirde yukuŋ hinayiŋ. \v 35 Niŋgeb al huwak kuruŋ megen gar hike gasa yirke kamnayiŋ gote kanduk goyenbe deŋ gayenter niŋ manaŋ tenayiŋ. Gobe Abel mayke kamyiŋde mat waŋ waŋ Berekia urmiŋ Sekaraia goyen Al Kuruŋyen ya balem bana gasuŋ himamya altaya kahalte asetiŋ yago beleŋ mayke kamyiŋ gote kanduk. \v 36 Niŋgeb fudinde wor po dineŋ hime. Kanduk kuruŋ dineŋ hime gabe tumŋaŋ deŋ gayenter niŋ mar gare tenayiŋ,” yinyiŋ. \s Yerusalem niŋ mar goke buniŋeŋ nuryiŋ \r (Luk 13:34-35) \p \v 37 Irdeb sopte po, “Awo, Yerusalem niŋ mar, buniŋeŋ wor po nurd duneŋ hime. Al Kuruŋ beleŋ deŋ ge nurde mere basaŋ marmiŋ yad yerke waŋ haŋyen. Goyenbe deŋ beleŋbe kurab hora po gasa yirde, kurabe mali gasa yirde hike kamde haŋyen. Tatirok miliŋ beleŋ dirŋeŋ yawaŋ tapeŋ beleŋ po aw yurde hiyen go gwahade goyen po, ne beleŋ deŋ goyen dade doyaŋ dirde himewoŋ yeŋ hugiŋeŋ dufay heŋ himyen. Goyenbe dindikeŋ po merene pel irde yilwa nirde haŋyen. \v 38 Niŋgeb ga nurnaŋ. Al Kuruŋ beleŋ tauntiŋ tubul tiyyeŋ. Irkeb naŋa hoyaŋde niŋ mar beleŋ waŋ tauntiŋ goyen gwamuŋ urkeb det kura bana goŋ ma hinayiŋ. \v 39 Nebe dubul teŋ kumekeb epte ma nennayiŋ. Irde kuŋ kuŋ kame sopte wayeŋ. Irkeb ne neneŋbe dindikeŋ mohoŋtiŋde wor wor, ‘Doyaŋ Al Kuruŋyen deŋemde waya al gabe Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ guram irde igiŋ wor po iryeŋ,’ yeŋ turuŋ nirnayiŋ,” yinyiŋ. \c 24 \s Al Kuruŋyen ya balem buluŋ heŋ heŋ niŋ yiriŋ \r (Mak 13:1-13; Luk 21:5-19) \p \v 1 Be, Yesu gob Al Kuruŋyen ya balem goyen tubul teŋ hoyaŋde kuŋ hikeyab komatmiŋ yago beleŋ waŋbe, “Ya balem ga kena,” inamiŋ. \v 2 Irkeb Yesu beleŋ, “Ya kenhaŋ kuruŋ gayenbe fudinde wor po dineŋ hime. Hora ya irtiŋ yeneŋ haŋ gabe uŋkureŋ muŋ kura epte ma gasuŋeŋde hiyeŋ. Tumŋaŋ pir irnayiŋ,” yinyiŋ. \v 3 Yesu go gwaha yineŋbe kuŋ Olip doŋdoŋde kipiryiŋ. Irkeb yeŋ yuŋkureŋ po heŋyabe komatmiŋ yago beleŋ, “Da mata forok yeke yeneŋ gabe nalu funaŋ go waŋ waŋ nalube forok yeweŋ tiya yeŋ bebak titek?” inamiŋ. \v 4-5 Irkeb wol heŋbe, “Nalu funaŋ binde hekeb al budam waŋ, ‘Mesaiabe ne gago,’ yineŋ al budam wor po usi yirnayiŋ. Niŋgeb keŋkela heŋ hinaŋ ko. Moŋgo al kura beleŋ usi dirnayiŋ geb. \v 6 Kurabe fuleŋa karkuwaŋ forok yeke nurde hinayiŋ. Irde fuleŋa forok yenayiŋ mere momoŋ wor nurde hinayiŋ. Goyenbe goke kafura heŋ hurkuŋkat ma tinayiŋ. Mata gwahade gobe forok yeŋ hinayiŋ gega, nalu funaŋbe kame ga wayyeŋ. \v 7 Goyenterbe al miŋ kura beleŋ huwarde al miŋ hoyaŋya fuleŋa teŋ hinayiŋ. Gabman kura beleŋ gabman hoyaŋya fuleŋa gird teŋ hinayiŋ. Albe biŋge niŋ kamde hinayiŋ. Niniŋa karkuwaŋ naŋa kurar kurar forok yeŋ hinayiŋ. \v 8 Kanduk kuruŋ gob bere kura diriŋ kawaŋ kere yeŋ meheŋde wor po uliŋ misiŋ katyeŋ go gwahade goyen po, nalu funaŋ binde heŋ hikeb mata goyen forok yenayiŋ. \p \v 9 “Goyenterbe al beleŋ merem yaŋ dirde buluŋ buluŋ dirde mudunke kamnayiŋ. Irde al miŋ kurayen kurayen kuruŋ gore ne niŋ igiŋ ma nurde deŋ haram dirde hinayiŋ. \v 10 Goyarebe al budam ne niŋ dufaymiŋ saŋiŋ irde hinayiŋ goyen yubul tinayiŋ. Irdeb kadom haram gird teŋ asogom haniŋde yerde hinayiŋ. \v 11 Irde al budam beleŋ, ‘Neŋbe Al Kuruŋyen mere basaŋ mar,’ usi teŋbe waŋ al budam usi yirde hinayiŋ. \v 12 Mata buluŋ beleŋ po naŋa tiyyeŋ. Irkeb al kadom niŋ amaŋeŋ nurd nurd mata gobe hubu hiyyeŋ. \v 13 Goyenbe al kura saŋiŋ heŋ kanduk go fole irde kuŋ kuŋ funaŋdebe Al Kuruŋ beleŋ al go tiyyeŋ. \v 14 Mere igiŋ Al Kuruŋ beleŋ doyaŋ dird dird goyen go wa megeŋ kuruŋ ga tagalde tukuke al nurde hinayiŋ. Irke gab nalu funaŋ go forok yiyyeŋ,” yinyiŋ. \s Kanduk kuruŋ wor po forok yiyyeŋ \r (Mak 13:14-27; Luk 21:20-28) \p \v 15 Irdeb sopte yinyiŋ. “Al Kuruŋyen mere basaŋ al Daniel beleŋ asaŋde, ‘Det kura Al Kuruŋyen ya balem buluŋ wor po irtek goyen ya bana goŋ forok yiyyeŋ,’ yitiŋ goyen forok yiyyeŋ. (Mere kayhem gayen kapyaŋ heŋ haŋ marbe keŋkela dufay heŋ gab bebak tinaŋ.) \v 16 Be, mata goyen forok yekeb Yudia naŋare hinayiŋ marbe busaharde dugure kuŋ bana kunayiŋ. \v 17 Goyenterbe al kura ya hende hiyeŋ goyen kateŋ yamiŋ bana hurkuŋ detne kura yade ga busahare ma yiyyeŋ. \v 18 Al kura meteŋmiŋ tubul teŋ kuŋ amilne teŋ ga ma yiyyeŋ. \v 19 Goyen nalurebe bere biŋ yaŋya bere diriŋ besare niŋ miŋyaŋyabe meteŋeŋ wor po yiryeŋ. \v 20 Niŋgeb kanduk kuruŋ goyen naŋa nalu buluŋde, ma Sabat nalure forok ma yewoŋ yeŋ goke Al Kuruŋ gusuŋaŋ irde hinayiŋ. \v 21 Goyen nalureb megeŋ ga kanduk kuruŋ wor po tiyyeŋ. Haŋkapya Al Kuruŋ beleŋ tikula kiryiŋde mat waŋ ga hitere, irde kame wor kanduk gwahade kura ma kentek. Go kanduk goyenbe baraŋ wor po duryeŋ. \v 22 Niŋgeb Al Kuruŋ beleŋ nalu goyen sobamde po tubul tike manhan al tumŋaŋ kamwoŋ. Goyenbe al nigen yiriŋ goke teŋbe nalu go wer irde dolfon iryeŋ. \v 23 Goyen nalure al kura beleŋ, ‘Mesaiabe gago hi,’ dinnayiŋ, irde hoyaŋ beleŋ, ‘Moŋ, iror hi,’ dineŋ iŋgogaha dirke goya go ma nurde gama yirnayiŋ. \v 24 Mesaia falkukya Al Kuruŋyen mere basaŋ mar falkukya beleŋ alya bereya Al Kuruŋ beleŋ basiŋa yirtiŋ goyen usi yirteke katwoŋ yeŋ mata tiŋeŋ karkuwaŋ kurayen kurayen forok yirde hinayiŋ. \v 25 Mere gabe nalu go ma forok yeŋ hikeya gago momoŋ dirde hime geb, keŋkela heŋ hinaŋ ko. \p \v 26 “Niŋgeb Al kura beleŋ, ‘Mesaiabe sawsawa po kuruŋ naŋare hi,’ dinke ga kuŋ kinniŋ kinniŋ ma tinayiŋ. Irdeb, ‘Mesaiabe gaŋ banare hi,’ dinke goya fudinde yeŋ ma nurnayiŋ. \v 27 Dagamel tikeb al naŋa waŋ waŋya naŋa kurkurya beleŋ tumŋaŋde keneŋ haŋyen gwahade po, ne Al Urmiŋ gayen wamekeb wawuŋ uŋkureŋde po megen niŋ mar kuruŋ gayen tumŋaŋde nennayiŋ. \v 28 Det kamtiŋ hinayiŋdebe det bidak nen nen nu beleŋ waŋ haŋyen gobe bebakkeŋ wor po geb, goke epte ma kadom mohoŋde titek gwahade goyen po, ne Al Urmiŋ gayen wamekeb tumŋaŋ neneŋ nalu funaŋbe gago yeŋ bebak tinayiŋ. \p \v 29 “Kanduk kuruŋ goyen kamere po, \q1 ‘Naŋa kidoma hiyyeŋ, irde gagasi ma timiyyeŋ. \q1 Naŋkiŋde mat dinambe suk yeŋ katnayiŋ. \q1 Irdeb det kuruŋ hende haŋ gobe hambor yiryeŋ,’ yitiŋ \rq Aisaia 13:10; 34:4\rq* \m gwahade po forok yenayiŋ. \p \v 30 “Goyenterbe ne Al Urmiŋ wayeŋ timekeb mata kura naŋkiŋde forok yiyyeŋ. Irkeb ne Al Urmiŋ gabe tareŋne turŋuŋ yaŋ goya kigariŋkiŋ faykek hende kateŋ. Irkeb megen niŋ mar ne niŋ ma nurde haŋ mar tumŋaŋ neneŋbe biŋ misiŋ nurde esinayiŋ. \v 31 Miyoŋne yad yermeke beleŋ meheŋ heŋ ne waŋ waŋ niŋ bigul fu irkeb al tumŋaŋ nurnayiŋ. Irde kateŋbe alya bereya naŋa kuruŋ hike kwa bana goŋ niŋ basiŋa yirtiŋ goyen gabu yirnayiŋ. \p \v 32 “Fik hebe yeneŋ haŋyen gogo. Fik he go beda urke yeneŋbe kadila heweŋ tiya yeŋ haŋyen. \v 33 Gwahade goyen po, mere dirhem kuruŋ gayen forok yeke yeneŋbe nalu funaŋbe binde gag po wer ira yeŋ nurnayiŋ. \v 34 Fudinde wor po dineŋ hime. Mata gobe forok yenayiŋ geb. Irde mata go forok yenayiŋ nalure al hinayiŋ mar gobe mata goyen yennayiŋ. \v 35 Irdeb megeŋya naŋkiŋyabe hubu hiriryeŋ. Goyenbe merenebe saŋiŋ miŋyaŋ geb, hubu ma hiyyeŋ. Hugiŋeŋ alya bereya nurde fudinde wor po yeŋ gama irde hinayiŋ,” yinyiŋ. \s Nalu funaŋbe bebakkeŋ moŋ \r (Mak 13:32-37; Luk 17:26-30,34-36) \p \v 36 Irdeb sopte yinyiŋ. “Nalu funaŋ goyen al kura bebakkeŋ ma nurde hi. Hubu wor po. Adone po ga nurde hi. Urmiŋya miyoŋmiŋya wor ma po nurde haŋ. \v 37 Ne Al Urmiŋ gayen waŋ waŋ nalurebe alya bereya bikkeŋ Noa hinhin nalure mata teŋ hinhan gwahade teŋ hinayiŋ. \v 38 Go mar gobe dula niŋ po teŋ, kukuwa fe nene, al beleŋ bere yade, dirŋeŋ weŋ yade al yertek niŋ po teŋ Al Kuruŋ niŋ ma nurde hinhan. Irde kuŋ kuŋ nalu forok yekeb Noa hakwa biŋde hurkuriŋ. \v 39 Mel gobe kame mata gwahade forok yiyyeŋ yeŋ ma nurde hinhan. Irkeb fe ala kuruŋ forok yeŋ gwamuŋ yuryiŋ. Niŋgeb ne Al Urmiŋ gayen wor al beleŋ gwaha naŋa wayyeŋ yeŋ ma nurde hikeya wayeŋ. \v 40 Goyen nalurebe mata gahade forok yiyyeŋ: al iraw kura meteŋmiŋde meteŋ teŋ hiriryeŋ. Irke Al Kuruŋ beleŋ uŋkureŋ teŋbe kurabe tubul tiyyeŋ. \v 41 Irde bere irawa palawa irye yeŋ wit bilmiŋ hora po karka teŋ hikeya bere uŋkureŋbe Al Kuruŋ beleŋ teŋbe kurab tubul tiyyeŋ. \v 42 Goke teŋbe keŋkela heŋ ga hinaŋ ko! Doyaŋ Al Kuruŋtiŋ waŋ waŋ nalube bebakkeŋ moŋ geb. \v 43 Be, ga nurde ga hinaŋ ko. Ya miŋ al kura wawuŋ kurare kawe al beleŋ waŋ yane upew uryeŋ yeŋ nurde hiyeŋdebe yamiŋ keŋkela doyaŋ irde hike kawe al beleŋ epte ma waŋ yamiŋ upew uryeŋ. \v 44 Niŋgeb gwahade goyen po, ne Al Urmiŋ gare wor nalu goyare wayeŋ tiya yeŋ ma nurde hikeya wayeŋ geb, hugiŋeŋ ne niŋ pet teŋ doyaŋ nirde hinayiŋ,” yinyiŋ. \s Meteŋ al igiŋya buluŋyat maya mere \r (Luk 12:42-46) \p \v 45 Irdeb maya mere mat gaha yinyiŋ: “Be, ganuŋ meteŋ albe dufaymiŋ wukkeŋ, irde gore doyaŋ almiŋ ge fudinde wor po meteŋ teŋ uneŋ hiyeŋ? Meteŋ al gwahade gobe doyaŋ almiŋ beleŋ naŋa gisaw kwe yeŋbe meteŋ almiŋ goyen, ‘Meteŋ mar kadge doyaŋ yirde biŋge yuntek nalu hekeb yuneŋ hayiŋ,’ ineŋ kuyeŋ. \v 46 Be, doyaŋ almiŋ go mulgaŋ heŋ waŋbe meteŋ al gore meremiŋ po gama irde meteŋ teŋ hike keneŋbe igiŋ igiŋ irkeb meteŋ al gobe amaŋ wor po hiyyeŋ. \v 47 Fudinde wor po dineŋ hime. Meteŋ al gobe doyaŋ almiŋ beleŋ, ‘Samuŋne kuruŋ gayen wor doyaŋ irde hayiŋ,’ inyeŋ. \v 48 Goyenbe daha wet kura teŋ meteŋ al goreb, ‘Doyaŋ alnebe naŋa gisaw po kuŋ niŋgeb, araŋeŋ ma waŋ hi,’ yeŋbe \v 49 meteŋ mar kadom alya bereya goyen, ‘Merene ma nurde haŋ,’ yineŋ gasa yirde dulaŋ po teŋ wain nene kukuwa heŋ haŋyen marya wain nene hinayiŋ. \v 50 Irkeb doyaŋ almiŋ go nalu goyenter wayyeŋ yeŋ ma nurde hiyeŋde gor mulgaŋ hiyyeŋ. \v 51 Irdeb mata buluŋmiŋ gote muruŋgem kuruŋ wor po unyeŋ. Irdeb meteŋ al go tukuŋ kak ala bana eseŋ misiŋ yiseŋ haŋyende gor tukukeb usi marya gor hinayiŋm,” yinyiŋ. \c 25 \s Bere 10 gote maya mere \p \v 1 Be, Yesu go sopte maya mere mat saba gahade yiryiŋ: “Nalu funaŋ goyenterbe Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird goyen kurabe gahade: meteŋ bere foŋeŋ 10 beleŋ, ‘Doyaŋ alniniŋde urmiŋ beleŋ berem teŋ wayyeŋ tiya go,’ yeŋ, ‘Kuŋ belen tupi teŋ waniŋ,’ yeŋ hulsimiŋ yusuŋ yurde kwamiŋ. \v 2 Bere siptesoŋoŋbe dufaymiŋ wukkek moŋ. Munaŋ kurabe dufaymiŋ wukkek. \v 3 Bere siptesoŋoŋ dufaymiŋ wukkek moŋ gobe hulsimiŋbe yawaramiŋ gega, femiŋ pet yeke sopte yuneŋ yuneŋbe kura ma yadeya kwamiŋ. \v 4 Munaŋ bere siptesoŋoŋ dufaymiŋ wukkek gobe hulsimiŋ yade femiŋ kame yuntek manaŋ yaliŋ bana goya yade kwamiŋ. \p \v 5 “Be, bere teŋ mulgaŋ heŋ watek al gobe araŋ ma wakeb bere 10 gobe dukpu yirke tumŋaŋ feramiŋ. \v 6 Irke kuŋ wawuŋ binde heke gab al kura gore kuware, ‘Bere tihi albe waŋ hi! Niŋgeb waŋ tupi tinaŋ!’ yiriŋ. \v 7 Be, bere 10 gore go nurdeb huwarde hulsimiŋ ommok hinhan goyen sope yirke melak saŋiŋ hamiŋ. \v 8 Goyenbe bere dufaymiŋ igiŋ moŋ goreb bere dufaymiŋ wukkeŋ goyen, ‘Hulsininiŋ kamniŋ tahaŋ geb, femiŋ kura dunnaŋ,’ yinamiŋ. \v 9 Irkeb, ‘Moŋ geb, fe gabe deŋya neŋya tumŋaŋde epte ma diryeŋ geb, dindikeŋ kuŋ al hitte damu tinayiŋ,’ yinamiŋ. \v 10 Irkeb bere siptesoŋoŋ dufaymiŋ wukkek moŋ goyen fe damu niŋ kukeb goyarebe bere tiriŋ al go wayyiŋ. Irkeb bere siptesoŋoŋ gitik teŋ hinhan goyen al go wakeb tupi teŋ yare dula mata kuruŋ tiniŋ tiyamiŋde gor kwamiŋ. Irkeb yamebe tayamiŋ. \p \v 11 “Be, goyen kamereb bere siptesoŋoŋ hulsire niŋ fe damu tiniŋ yeŋ kwamiŋ go mulgaŋ heŋbe, ‘Doyaŋ al, Doyaŋ al, yame hol irde dunke hurkuniŋ,’ inamiŋ. \v 12 Goyenbe al bere tiriŋ gore wol heŋbe, ‘Fudinde wor po dineŋ hime. Deŋbe ma nurde duneŋ hime,’ yinyiŋ. \v 13 Be, maya mere dirhem gwahade goyen po ne Al Urmiŋ waŋ waŋ nalu funaŋbe ma nurde haŋ geb, gitik teŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. \s Al karwoyen siraw mere \r (Luk 19:11-27) \p \v 14 Irde sopte maya mere mat yinyiŋ. “Be, Al Kuruŋ beleŋ alya bereya doyaŋ yird yird goyen kurabe gahade: al kura naŋa gisaw kwe yeŋbe detne doyaŋ yirde hinayiŋ yeŋ meteŋ marmiŋ hayhay yiryiŋ. \v 15 Irdeb meteŋ al uŋkureŋbe hora siptesoŋoŋ unyiŋ. Kurabe hora irawa, irde kurabe uŋkureŋ unyiŋ. Meteŋ mar gobe al gwahade mat igiŋ meteŋ tinayiŋ yeŋ nurdeya gab hora goyen yunyiŋ. Irdeb yubul teŋ kuriŋ. \v 16 Meteŋ al hora siptesoŋoŋ tiriŋ al gobe goyare po tukuŋ meteŋ uneŋbe go hende hora siptesoŋoŋ iryiŋ. \v 17 Meteŋ al hora irawa tiriŋ al goyen wor gwahade po, tukuŋ meteŋ uneŋbe go hende hora irawa iryiŋ. \v 18 Goyenbe meteŋ al hora uŋkureŋ tiriŋ al gobe kuŋ mete taldebe doyaŋ almiŋde hora goyen goŋ bana kiryiŋ. \p \v 19 “Be, doyaŋ al go naŋa gisaw kuŋ goŋ sobamde po heŋ heŋ gab wayyiŋ. Irdeb waŋ meteŋ marmiŋ hora yunyiŋ goyen daha yiramiŋ yeŋ gusuŋaŋ yiryiŋ. \v 20 Irkeb meteŋ al hora siptesoŋoŋ unyiŋ gobe sopte hora siptesoŋoŋ yawaŋbe doyaŋ almiŋ gaha inyiŋ: ‘Hora siptesoŋoŋ goyen doyaŋ irayiŋ yeŋ nuneŋ kwariŋ geb, gore sopte 5 irmiŋ gago,’ inyiŋ. \v 21 Irkeb doyaŋ almiŋ beleŋ wol heŋbe, ‘Gebe meteŋ igiŋ wor po tiyaŋ. Gebe meteŋ al igiŋ, merene nuraŋ. Det ug ma gunmiriŋ gega, keŋkela doyaŋ yiraŋ niŋgeb, det budam wor gunmeke doyaŋ yirayiŋ. Irdeb wake tumŋaŋ neya dula teŋ amaŋ heŋ hireŋ,’ inyiŋ. \p \v 22 “Be, al hora irawa unyiŋ al gore wor waŋbe gaha inyiŋ: ‘Hora irawa doyaŋ irayiŋ yeŋ nuneŋ kwariŋ gobe gore po meteŋ uneŋbe hora irawa tebaŋ irmiŋ gago,’ inyiŋ. \v 23 Irkeb doyaŋ almiŋ beleŋ wol heŋbe, ‘Gebe meteŋ al igiŋ, merene po nuraŋ. Det ug ma gunmiriŋ gega, keŋkela doyaŋ yiraŋ. Niŋgeb det budam gunmeke doyaŋ yirayiŋ. Irdeb wake neya dula teŋ amaŋ heŋ hireŋ,’ inyiŋ. \p \v 24 “Be, meteŋ al hora uŋkureŋ unyiŋ gore waŋbe gaha inyiŋ: ‘Doyaŋ al, gebe al misiŋeŋ yaŋ wor po nurde guneŋ himyen. Biŋge ge ma hartiŋ goyen yawarde hayen. Irde ge ma tur irtiŋ wor kuŋ waseŋ haŋyen. \v 25 Goke teŋbe kafura heŋ horagebe tukuŋ mete talde goŋ bana kirmiriŋ. Niŋgeb hora gebe gago,’ inyiŋ. \v 26 Gwaha inkeb doyaŋ almiŋ beleŋ wol heŋbe, ‘Gebe kumhaka al, meteŋ al buluŋ wor po. Gebe detne beleŋ ma hartiŋ goyen yawarde himyen, irde detne beleŋ ma tur irtiŋ goyen waseŋ himyen yeŋ nurde ha? \v 27 Gebe ne gwahade yeŋ nurdeb horanebe hora yerde haŋyen yare kerariŋ manhan horane tolok hitiŋde ga temewoŋ,’ ineŋbe meteŋ mar buda hoyaŋ hoy yirke wakeb, \v 28 ‘Hora go goraŋ irde teŋ meteŋ al hora 10 miŋyaŋ al go unnaŋ. \v 29 Al det unke keŋkela doyaŋ irde igineŋ kuruŋ forok iryeŋ al gobe tebaŋ det yawaryeŋ. Irkeb detmiŋ budam wor po henayiŋ. Munaŋ det unke kumhaka heŋ igineŋ ma forok yiryeŋ al gobe yende det muŋ kura hiyeŋ goyen wor goraŋ irke det miŋmoŋ wor po hiyeŋ. \v 30 Niŋgeb meteŋ al buluŋ gobe tukuŋ siŋare kidoma bana eseŋ misiŋ yiseŋ haŋyende gor temeynaŋ,’ yinyiŋ geb,” gwaha yiriŋ. \s Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ alya bereya matamde pota yiryeŋ \p \v 31 Be, Yesu go sopte gaha yiriŋ: “Ne Al Urmiŋ gabe tareŋne turŋuŋ yaŋ heŋbe miyoŋneya tumŋaŋ kattek. Goyenterbe Doyaŋ Al Kuruŋyen maroro gasuŋde kepereŋ. \v 32 Irkeb al megen niŋ kuruŋ gayen ne hitte po gabu irnayiŋ. Irkeb sipsipya memeya yewek beleŋ pota yirde hiyeŋ go gwahade yireŋ. \v 33 Ne beleŋbe sipsip yadeb hanne yase beleŋ mat yerdeb memebe yade tapa beleŋ yereŋ. \v 34-36 Irkeb ne Doyaŋ Al Kuruŋ gare al hanne yase beleŋ mat hinayiŋ goyen gaha yineŋ: ‘Ne biŋge nirkeyabe biŋge nunamiŋ. Fe niŋ kammekeyab fe nunamiŋ. Albak heŋ kuŋ himekeb gargar niramiŋ. Uliŋhornem moŋ himekeb uliŋhor nunamiŋ. Garbam hemekeyab doyaŋ nirde faraŋ nurde hinhan. Koyare himekeb waŋ neneŋ hinhan. Goke teŋbe Nanne beleŋ guram dira. Niŋgeb Al Kuruŋ beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yird yird bana goŋ hurkuŋ hurkuŋ gobe tikula kiryiŋya deŋ gake gitik irtiŋ hiyen geb waŋ tenaŋ,’ yineŋ. \v 37 Gwaha yinkeb Al Kuruŋ diliŋde al huwak goreb, ‘Daha naŋa biŋge kamke geneŋ biŋge guntiriŋ? Irde daha naŋabe fe niŋ kamke geneŋ fe guntiriŋ? \v 38 Daha naŋa albak heŋ kuŋ hike gargar girtiriŋ? Irde daha naŋa uliŋhorgem moŋ hike geneŋbe uliŋhor guntiriŋ? \v 39 Daha naŋa garbam heke doyaŋ girde faraŋ gurtiriŋ? Irde daha naŋa koyare hike kuŋ gintiriŋ?’ ninnayiŋ. \v 40 Irkeb ne Doyaŋ Al Kuruŋ gare wol heŋbe gaha yineŋ: ‘Fudinde wor po dineŋ hime. Nere al deŋem moŋ gayen kura gwaha iramiŋ keneŋbe ne gayen niramiŋ,’ gwaha yineŋ. \v 41-43 Irdeb tapa beleŋ mat hinayiŋ mar gobe gaha yineŋ: ‘Deŋbe biŋge nirkeb biŋge kura ma nunamiŋ. Irde fe niŋ kammeke fe kura ma nunamiŋ. Albak heŋ kuŋ himeke gargar ma niramiŋ. Uliŋhornem moŋ himekeb kura ma nunamiŋ. Garbam himekeb faraŋ ma nuramiŋ. Irde koyare himekeya wor waŋ ma neneŋ hinhan. Goke teŋbe deŋbe Al Kuruŋyen bearar bana haŋ. Niŋgeb nubul teŋ kuŋ kak ala Satanya miyoŋmiŋya niŋ gitik irtiŋ bana goŋ kunaŋ,’ yineŋ. \v 44 Gwaha yinmekeb al buda gore wol heŋbe, ‘Doyaŋ Al Kuruŋ, daha naŋa biŋgeya feya niŋ kamke geneŋ wasak titiriŋ? Irde daha naŋa uliŋhorgem moŋ hike kura ma guntiriŋ? Irde daha naŋa garbam heke doyaŋ ma girdeb faraŋ ma gurtiriŋ? Irde daha naŋa albak geneŋ gargar ma girtiriŋ? Irde daha naŋa koyare hike go ma kuŋ gintiriŋ?’ ninayiŋ. \v 45 Irkeb ne Doyaŋ Al Kuruŋ gare wol heŋbe gaha yineŋ: ‘Fudinde wor po dineŋ hime. Nere al deŋem moŋ gayen kura gwaha ma iramiŋ keneŋbe ne gayen faraŋ ma nuramiŋ,’ gwaha yineŋ. \v 46 Mel gobe mata buluŋmiŋ gote muruŋgem hugiŋeŋ kanduk kuruŋ teŋ hinayiŋ. Munaŋ Al Kuruŋ diliŋde al huwak gobe Al Kuruŋya hugiŋeŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. \c 26 \s Yesu mayniŋ yeŋ mere sege iramiŋ \r (Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Yon 11:45-53) \p \v 1 Be, Yesu gob sabamiŋ kuruŋ goyen pasi irdeb tigiri teŋ komatmiŋ yago gaha yinyiŋ: \v 2 “Pasoba dula nalu kuruŋ gobe molye go yeŋ nurde haŋ gogo. Go nalurebe ne Al Urmiŋ gayen kuruse hende mununeŋ mununeŋ niŋ asogo haniŋde nernayiŋ,”\f + \fr 26:2 \ft Bikkeŋ Israel mar Isip naŋa tubul teŋ Kenan kuniŋ tiyamiŋyabe Al Kuruŋ beleŋ sipsip al diriŋ dirŋeŋ gasa yirde darim yade yame kantayaŋ sam yirnayiŋ yinyiŋ. Munaŋ al kura gwaha ma tiyamiŋ marbe Al Kuruŋyen miyoŋ beleŋ waŋbe mel gote urmiŋ mataliŋya dapŋamiŋ mataliŋya goyen tumŋaŋ gasa yirke kamamiŋ. Gega meremiŋ gama iramiŋ marbe miyoŋmiŋ beleŋ yubul tiyamiŋ goke dufay heŋ heŋ ge dula mata teŋ hinhan.\f* yiriŋ. \p \v 3 Be, goyenterbe pris buda gote karkuwaŋmiŋya Yuda marte doyaŋ mar parguwak yagoya beleŋ pris buda gote kuruŋmiŋ Kaiafasyen yare gabu iramiŋ. \v 4 Irdeb daha mat kura Yesu go usi irde teŋ mayteke kamyeŋ yeŋ mere sege iramiŋ. \v 5 Goyenbe yiŋgeŋ mere maydeb, “Dula nalu kuruŋ gayenter ma gwaha titek. Moŋgo goke igiŋ ma nurde al beleŋ fuleŋa dirnayiŋ geb,” yamiŋ. \s Bere kura beleŋ det fimiŋ hamiŋeŋ igiŋ wor po goyen Yesu tonaŋde wok iryiŋ \r (Mak 14:3-9; Yon 12:1-8) \p \v 6 Be, Yesu go komatmiŋ yagoya Betani taunde Saimonyen yare hinhan. Saimonbe bikkeŋ busuka manaŋ hinhin. \v 7 Be, Yesu go keperde hikeyab bere kura gore det fimiŋ hamiŋeŋ igiŋ wor po alabasta hora beleŋ po irtiŋ yaliŋ kusamuŋ goyen bana hitiŋ go tawaŋ tonaŋde wok iryiŋ. \v 8 Det fimiŋ damum hende wor po goyen bere gore Yesu tonaŋde wok irke keneŋbe komatmiŋ yago beleŋbe biŋ ar hende daniŋ buluŋ ira yeŋ gusuŋaŋ hamiŋ. \v 9 “Go tukuŋ al yunke manhan hora kuruŋde po damu tike hora go teŋ al buniŋeŋ faraŋ yurwoŋ,” inamiŋ. \p \v 10 Be, Yesu go mere teŋ hinhan goyen nurdeb, “Deŋbe daniŋ bere go tagal uneŋ buluŋ irhaŋ? Yeŋbe mata igiŋ wor po nira. \v 11 Al buniŋeŋbe deŋya hugiŋeŋ hinayiŋ. Goyenbe nebe deŋya hugiŋeŋ ma hitek. \v 12 Bere gare det fimiŋ ulner wok ira gabe ne kammeke mete nirnayiŋ goke gitik nira. \v 13 Niŋgeb fudinde wor po dineŋ hime. Kame al beleŋ ne niŋ naŋa kuruŋ ga tagalde tukuŋ heŋyabe bere gare mata tiya gake wor tagalde hinayiŋ, irde matamiŋ goke dufay heŋ hinayiŋ,” yinyiŋ. \s Yudas Iskariot beleŋ Yesu asogo haniŋde kiryiŋ \r (Mak 14:10-11; Luk 22:3-6) \p \v 14 Be, Yesu komatmiŋ 12 bana goyen al deŋem Yudas Iskariot ineŋ haŋyen gore pris buda gote karkuwaŋmiŋ hitte kuriŋ. \v 15 Kuŋbe, “Yesu hantiŋde kermekeb muruŋgembe dahade nunnayiŋ?” yinyiŋ. Irkeb silwa hora kapyaŋ heke kuŋ 30 hekeb unamiŋ. \v 16 Go kamereb Yudas go Yesu goyen daha mat kura asogom haniŋde kereŋ yeŋ beleŋ niŋ naŋkeneŋ hinhin. \s Dula funaŋ \r (Mak 14:12-21; Luk 22:7-13,21-23; Yon 13:21-30) \p \v 17 Be, Yesuyen komatmiŋ go haŋka wawuŋbe beret yis miŋmoŋ nen nen nalu heweŋ tiya yeŋbe Yesu gusuŋaŋ iramiŋ. “Damde kuŋbe Pasoba biŋge gitik irde netek yeŋ nurde ha?” inamiŋ. \v 18 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Yerusalem taun bana kuŋbe al kura gor keneŋbe gaha inayiŋ. ‘Tisa beleŋbe, “Nalunebe binde hihi. Niŋgeb neya komatneyabe gere yare Pasoba biŋge netek,” yihi,’ gwaha innayiŋ,” yinyiŋ. \v 19 Irkeb komatmiŋ yago goyen Yesu yinyiŋ go po gama irde kuŋbe Pasoba biŋge nen nen gitik tiyamiŋ. \p \v 20 Be, wawuŋbana wor po hekeb Yesuya komatmiŋ 12 goya Pasoba biŋge niniŋ yeŋ keperamiŋ. \v 21 Biŋge nene heŋyabe Yesu beleŋbe, “Fudinde wor po dineŋ hime. Deŋ gayen kuratiŋ kura beleŋ asogoner haniŋde niryeŋ,” yinyiŋ. \v 22 Irkeb komatmiŋ yago gobe kandukŋeŋ wor po nuramiŋ. Irdeb kura kame yuŋkureŋ yuŋkureŋ, “Doyaŋ Al Kuruŋ, ne niŋ wet yeŋ ha?” yeŋ gusuŋaŋ iramiŋ. \v 23 Irkeb wol heŋbe, “Al kura neya tumŋaŋ haniŋ teŋ fe koroŋ bana kera gore asogo haniŋde niryeŋ. \v 24 Ne Al Urmiŋ gabe Al Kuruŋyen mere basaŋ mar beleŋ bikkeŋ asaŋde kayamiŋ goyen po gama irde kameŋ. Goyenbe al kura asogoner haniŋde niryeŋ al goke buniŋeŋ wor po nurde uneŋ hime. Al go kawaŋ ma hiriŋ manhan kanduk buluŋ goyen go ma kenwoŋ,” yinyiŋ. \v 25 Irkeb Yesu asogomiŋ haniŋde kertek al Yudas beleŋ, “Tisa, ne niŋ daw yeŋ ha?” inyiŋ. Irkeb wol heŋbe, “Gwaha, gobe ge po geb,” inyiŋ. \s Yesu beleŋ beretya wainya komatmiŋ yunyiŋ \r (Mak 14:22-26; Luk 22:14-20; 1Ko 11:23-25) \p \v 26 Be, biŋge nene heŋyabe Yesu beleŋ beret teŋbe Naniŋ turuŋ irdeb ubala teŋbe, “Beret dunhem gahade gayen po nebe deŋ ge teŋ kameŋ. Niŋgeb goke teŋbe beret gabe gasoŋne geb, teŋ nenaŋ,” yinyiŋ. \v 27 Irdeb wain fimiŋ gisu bana hitiŋ go teŋbe sopte Al Kuruŋ turuŋ irde, “Deŋ tumŋaŋ ga teŋ nenaŋ. \v 28 Al megen haŋ kuruŋ gote mata buluŋ halde yuneŋ yuneŋ niŋ teŋ Al Kuruŋ beleŋ biŋa tiyyiŋ goke teŋ darine wok irde kameŋ. Niŋgeb wain ga teŋ nenaŋ. \v 29 Fudinde dineŋ hime. Wain fimiŋ gayen tebaŋ ma neweŋ. Kuŋ kuŋ Nanne beleŋ alya bereyamiŋ doyaŋ yiryeŋya goyenter gab deŋya tumŋaŋ wain fimiŋ gergeŋ sopte netek,” yinyiŋ. \p \v 30 Be, go kamereb Yesuya komatmiŋ yagoya goyen tikiŋ heŋbe Olip doŋdoŋde hurkamiŋ. \s Pita helwaŋ hiyyeŋ goke tagalyiŋ \r (Mak 14:27-31; Luk 22:31-34; Yon 13:36-38) \p \v 31 Be, hurkuŋ gor heŋbe Yesu beleŋ gaha yinyiŋ: “Haŋka wawuŋbe ne mununniŋ yeŋ fere nirkeb deŋbe tumŋaŋ nubul teŋ busaharnayiŋ. Mata goke Al Kuruŋyen asaŋde gahade katiŋ hi: \q1 ‘Sipsip doyaŋ al maymeke sipsipmiŋbe burgagaw kernayiŋ,’ yitiŋ. \rq Sekaraia 13:7\rq* \p \v 32 Goyenbe kame sopte huwardebe ne wa meheŋ heŋ Galili naŋare kweŋ,” yinyiŋ. \v 33 Irkeb Pita beleŋbe, “Al hoyaŋbe tumŋaŋ gubul tinayiŋ. Goyenbe nebe epte ma wor po gubul tiyeŋ,” inyiŋ. \v 34 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Fudinde wor po gineŋ hime. Haŋka wawuŋbe tatirok ma mere tikeyabe ge beleŋ wawuŋ karwore ne niŋ yeŋ, ‘Al gobe go ma nurde uneŋ hime,’ yawayiŋ geb,” inyiŋ. \v 35 Goyenpoga Pita beleŋbe, “Nebe al beleŋ mununnayiŋ gega, ge niŋ yeŋ, ‘Yeŋ ma nurd unhem,’ ma wor po yeweŋ,” inyiŋ. Irkeb kadom yago manaŋ tumŋaŋ gwaha ala inamiŋ. \s Yesu Getsemani heŋ Al Kuruŋ mere iryiŋ \r (Mak 14:32-42; Luk 22:39-46) \p \v 36 Be, gor mat kuŋ naŋa deŋe Getsemani gor forok yeŋbe komatmiŋ yago, “Gar keperde doyaŋ nirde hike neb irar ira kuŋ Al Kuruŋ mere ireŋ,” yinyiŋ. \v 37 Irdeb Pitaya Sebedi urmiŋ waraŋ Yonya Yemsya yadeb gasuŋ hoyaŋde kwamiŋ. Goyareb Yesube dufaymiŋya biŋyabe kanduk wor po hiriŋ. \v 38 Irdeb mel karwo go yinyiŋ. “Kanduk kuruŋ wor po mununke kamtek nurhem geb, neya gar heŋbe Al Kuruŋ mere irdeya ga hinayiŋ!” yinyiŋ. \v 39 Gwaha yineŋbe gor mat muŋ kura siŋgir teŋ kuŋbe biŋ tadam mat wulgurut yeŋbe, “Ado, igiŋ kenem kanduk kuruŋ gayen teŋ siŋa irayiŋ. Goyenbe nere dufay ma gama irayiŋ. Gere dufay po gama irayiŋ,” inyiŋ. \v 40 Gwaha teŋbe mulgaŋ heŋ kuŋbe komatmiŋ karwo gob firtiŋ yinyiŋ. Irdeb Pita isaŋ heŋbe, “Mel, deŋbe neya muŋ kura hitŋeŋ teŋ Al Kuruŋ mere irde ga ma fernayiŋ?” yinyiŋ. \v 41 Irdeb, “Ferde ma Al Kuruŋ mere irde hinayiŋ. Gogab uŋgura waŋ tuŋaŋ durkeb epte ma katnayiŋ. Tontiŋbe Al Kuruŋ mere ird ird niŋ wilakŋeŋ nurde haŋ. Gega ultiŋbe piŋeŋ heŋ haŋ,” yinyiŋ. \v 42 Irdeb sopte yubul teŋ kuŋ Al Kuruŋ mere irdeb, “Ado, kanduk ga ne beleŋ ma teweŋbe kanduk gayen pasi irtek beleŋ miŋmoŋ hiyeŋ kenem nebe dufayge po gama irdeb teweŋ,” yiriŋ. \p \v 43 Be, Al Kuruŋ mere irde pasi heŋbe sopte mulgaŋ heŋ kuŋ komatmiŋ karwo gob diliŋ kanduk hekeb firtiŋde hike yinyiŋ. \v 44 Yeneŋbe yubul teŋ sopte mulgaŋ heŋ kuŋbe Al Kuruŋ mere iryiŋ gwahade po sopte mere iryiŋ. \p \v 45 Be, mulgaŋ heŋ kuŋbe komatmiŋ yago goyen, “Deŋbe usaŋ heŋ firtiŋde po haŋ? Ga kennaŋ! Ne Al Urmiŋ gayen mata buluŋ mar haniŋde nerd nerd nalu gobe bikkeŋ gago forok yihi. \v 46 Huwarke kuniŋ! Asogo haniŋde nertek albe bikkeŋ gago waya geb,” yinyiŋ. \s Yesu teŋ fere tiyamiŋ \r (Mak 14:43-50; Luk 22:47-53; Yon 18:3-12) \p \v 47 Be, Yesu gobe gwaha yeŋ hikeyabe komatmiŋ kura Yudas gobe al yade wayamiŋ. Al buda gobe fuleŋare niŋ bidilaya nukwaya yade wayamiŋ. Mel gobe pris buda gote karkuwaŋmiŋya Yuda marte doyaŋ mar parguwakya beleŋ yad yerke wayamiŋ. \v 48 Yesu go asogom haniŋde kertek al goreb tetek mar go gaha yinyiŋ: “Kuŋ forok yeŋbe mata kura tiyeŋ geb. Al kura amaŋ amaŋ irde uluŋde u irmeke keneŋbe al gobe gog po yeŋbe kuŋ tenayiŋ,” yinyiŋ. \v 49 Be, Yudas go bikkeŋ mere gwahade yinyiŋde geb, kuŋ forok yeŋ Yesu hitte kuŋbe, “Wawuŋ, Tisa,” ineŋbe uluŋde u iryiŋ. \v 50 Irkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Kadne, gwaha tiye yeŋ wayha go gwaha tiya,” inyiŋ. Irkeb al wayamiŋ mar goreb waŋ teŋ fere tiyamiŋ. \v 51 Irkeb Yesu komatmiŋ kura yeŋ binde hinhin goreb fuleŋare niŋ bidilamiŋ marde pris buda gote kuruŋmiŋde meteŋ almiŋ kura kirmiŋ sapa iryiŋ. \v 52 Irkeb Yesu beleŋ, “Bidilage go gasuŋeŋde kera! Al kura bidila beleŋ al gasa yiryeŋ gob haniŋ wol hekeb gwaha mat po mayke kamyeŋ. \v 53 Adone gusuŋaŋ irmekeb goyare po miyoŋmiŋ budam wor po yad yerke kateŋ faraŋ nurnayiŋ gobe ma nurde ha? \v 54 Goyenbe mata gwahade tiyeŋbe Al Kuruŋyen asaŋde mata gwahade gwahade forok yiyyeŋ yitiŋ goyen daha mat forok yiyyeŋ? Epte moŋ,” inyiŋ. \p \v 55 Gwaha ineŋbe Yesu go yeŋ teŋ fere titek mar goyen, “Ne gayen kawe mar yad kuŋ hime geb, gago fuleŋare niŋ bidilaya nukwaya manaŋ waŋ nawarniŋ teŋ haŋ? Nebe naŋkahalmiŋ naŋkahalmiŋ Al Kuruŋyen ya bana saba tagalde himekeyabe ma nade haŋyen. \v 56 Goyenbe Al Kuruŋyen asaŋde mere basaŋ marmiŋ beleŋ kame mata gwahade forok yiyyeŋ yeŋ kayamiŋ goyen deŋ beleŋ gago teŋ haŋ,” yinyiŋ. Be, komatmiŋ yagobe tumŋaŋ Yesu tubul teŋ busaharamiŋ. \s Yesu pris buda gote kuruŋmiŋ diliŋ mar huwaryiŋ \r (Mak 14:53-65; Luk 22:54-55,63-71; Yon 18:13-14,19-24) \p \v 57 Be, Yesube pris buda gote kuruŋmiŋ Kaiafas hitte tukamiŋ. Gorbe Moseyen saba marya Yuda marte doyaŋ mar parguwak yagoya gabu iramiŋ. \v 58 Be, Pita go mel gore Yesu teŋ kuŋ hikeya gisaw yarham po heŋ gama irde kuriŋ. Kuŋ kuŋbe pris buda gote kuruŋmiŋ Kaiafasyen ya koya beleŋ po milgu irtiŋ bana goŋ al gabu irde haŋyen sawsaware hurkuriŋ. Hurkuŋbe daha kura tike keneŋ yeŋ ya go doyaŋ irde haŋyen mar keperde hinhande gor kuŋ kipiryiŋ. \p \v 59 Be, pris buda gote karkuwaŋmiŋya Yuda marte doyaŋ marya goyen tumŋaŋ gabu irde da misiŋde wor po Yesu go mayteke kamyeŋ yeŋ mere sege iramiŋ. Goyenbe miŋ kura ma keneŋbe goke naŋkenamiŋ. \v 60 Irkeb al budam waŋ Yesu tagal uneŋ uneŋ niŋ usi mere budam yad forok yiramiŋ. Gega Yesu maytek meremiŋ igiŋ kura ma kenamiŋ. Irkeb kuŋ kuŋ funaŋ al irawa kura waŋbe, \v 61 “Al gareb, ‘Al Kuruŋyen ya balem goyen upew urde sopte gergeŋ irde naŋa fay karwore pasi ireŋ,’ yeke nuraruŋ,” yaryum. \p \v 62 Be, pris buda gote kuruŋmiŋ Kaiafas beleŋ huwardeb Yesu goyen, “Mere kuruŋ ulger irhar gabe wol ma hawayiŋ?” inyiŋ. \v 63 Goyenbe Yesu go meremiŋ ma wol heŋ balmiŋ po hinhin. Irkeb sopte, “Ne beleŋ Al Kuruŋ gwahader hitiŋ gote saŋiŋde ginhem geb, gebe Mesaia Al Kuruŋ Urmiŋ ma dahade goyen momoŋ dira,” inyiŋ. \v 64 Gwaha inkeb Yesu beleŋ wol heŋbe, “Dindikeŋ gog po yahaŋ. Goyenbe ne beleŋbe deŋ kuruŋ gayen gaha dineŋ. Kame ne Al Urmiŋ gabe Al Kuruŋ saŋiŋ miŋyaŋ Al gote haniŋ yase beleŋ mat keperde naŋkiŋde gagap hende kateŋ himeke nennayiŋ,” yinyiŋ. \v 65 Irkeb pris buda gote kuruŋmiŋ gore mere goyen nurdeb, “Al gabe Al Kuruŋ sukal ira,” yeŋ biŋ ar yeke uliŋhormiŋ erek irdeb, “Niŋgeb daniŋ mere hoyaŋ niŋ naŋkentek? Al Kuruŋ sukal ira gobe deŋ tumŋaŋ nurhaŋ gago. \v 66 Niŋgeb deŋbe dahade nurde haŋ?” yineŋ gusuŋaŋ yiryiŋ. Irkeb wol heŋbe, “Kamyeŋ po!” inamiŋ. \v 67 Irdeb al gor hinhan goreb Yesu kimiŋde meyaŋ iramiŋ. \v 68 Irdeb kimiŋ mala teŋbe haniŋ mupi irde mayamiŋ. Kura beleŋbe palasi irdeb, “Mesaia, ganuŋ beleŋ muguna? Momoŋ dira!” inamiŋ. \s Pita beleŋ Yesu niŋ helwaŋ hiriŋ \r (Mak 14:66-72; Luk 22:56-62; Yon 18:15-18,25-27) \p \v 69 Be, goyarebe Pita go ya go biŋ bana sawsaware gor keperde hinhin. Irkeb meteŋ bere kura gore waŋbe, “Ge manaŋ Yesu Galili niŋ al goya kuŋ hinaryum,” inyiŋ. \v 70 Irkeb Pita beleŋbe al tumŋaŋ gor hinhan gote diliŋ mar helwaŋ heŋbe, “Neb goke kura yeŋ ha yeŋ ma nurde hime,” inyiŋ. \v 71 Irdeb gasuŋ hinhin go tubul teŋbe kuŋ yamere huwarde hikeb bere kura gore waŋ keneŋbe al buda gor hinhan goyen, “Al gabe Nasaret niŋ al Yesuya kuŋ haryen,” yiriŋ. \v 72 Irkeb Pita gore tebaŋ po helwaŋ heŋbe, “Fudinde wor po, nebe al gobe ma nurde uneŋ hime,” yiriŋ. \p \v 73 Be, hitŋeŋ muŋ kura teŋbe al gor hinhan goreb Pita goyen, “Mere tike melakge nurhet gobe Yesu gama irde haŋyen mar al kurabe ge gago yeŋ nurhet,” inamiŋ. \v 74 Irkeb Pita beleŋbe mere fudinde po tihim yeŋ biŋa teŋbe, “Fudinde wor po dineŋ hime. Neb al goke yeŋ haŋ yeŋ ma nurde hime,” yinyiŋ. Irkeb goyare po tatirok mere tiyyiŋ. \v 75 Irkeb Pita go Yesu beleŋ, “Tatirok ma mere tikeyabe ne niŋ yeŋ wawuŋ karwore, ‘Al gob ma nurde uneŋ hime,’ yawayiŋ,” inyiŋ goke biŋ bak yiriŋ. Irkeb siŋare kateŋ kuŋ mata tiyyiŋ goke biŋde misiŋ wor po nurdeb esiriŋ. \c 27 \s Yesu go Pailat hitte teŋ kwamiŋ \r (Mak 15:1; Luk 23:1-2; Yon 18:28-32) \p \v 1 Be, wampot muŋ wor pobe pris buda gote karkuwaŋmiŋya Yuda marte doyaŋ mar parguwakya beleŋ mere maydeb, “Yesube mayteke kamyeŋ,” yamiŋ. \v 2 Irdeb haniŋ fere teŋbe Pailat hitte tukamiŋ. Pailatbe Roma gabman al Yudia naŋa doyaŋ irde hiyen. \s Yudas kamyiŋ \r (Apo 1:18-19) \p \v 3 Be, asogo haniŋde kiryiŋ al Yudasbe Yesu go merem yaŋ irde mayke kamtek heke keneŋbe mata buluŋ tiyyiŋ goke buniŋeŋ nuryiŋ. Irdeb silwa hora 30 damu iramiŋ goyen pris buda gote karkuwaŋmiŋya Yuda marte doyaŋ mar parguwakya hitte yumulgaŋ tiyyiŋ. \v 4 “Mata buluŋ miŋmoŋ al goyen kami yeŋ hantiŋde kirmiŋ. Niŋgeb mata buluŋ timiŋ,” yinyiŋ. Irkeb wol heŋbe, “Gobe nende samuŋ moŋ be. Gere kanduk geb,” inamiŋ. \v 5 Gwaha inkeb biŋ ar yekeb hora go Al Kuruŋyen ya balem bana goŋ yemeyde kuriŋ. Kuŋbe beŋe teŋ kamyiŋ. \p \v 6 Be, hora yimiyyiŋ gobe pris buda gote karkuwaŋmiŋ beleŋ pilgaŋ heŋbe, “Hora gabe al kami yeŋ damu titiŋ. Moseyen sabarebe hora gahade gayen epte ma Al Kuruŋ niŋ unnayiŋ yitiŋ. \v 7 Niŋgeb hora ga yade naŋa hoyaŋde niŋ mar Yerusalem waŋ kamke mete teŋ hitek yeŋ kuwe ird ird alyen megeŋ goyen damu titek,” yeŋ mere sege iramiŋ. \v 8 Goke teŋbe naŋa tapum gobe “Al Kamtiŋde” inamiŋ. Gayenter wor gwahade po ineŋ haŋ. \v 9 Niŋgeb Al Kuruŋyen mere basaŋ al Yeremaia beleŋ mere kayyiŋ gobe gwaha mat igineŋ kawan hiriŋ. Merebe gahade: \q1 “Israel marbe yeŋ mayteke kami yeŋbe silwa hora 30 gore al damu tiyamiŋ. \q1 \v 10 Irde Doyaŋ Al Kuruŋ beleŋ gwaha gwaha tiyayiŋ ninyiŋ gwahade po, \q2 mel gobe hora go teŋbe kuwe ird ird alyen megeŋ damu tiyamiŋ,” yitiŋ hi. \rq Sekaraia 11:12-13; Yeremaia 32:6-9\rq* \s Gebe Yuda marte doyaŋ al kuruŋ we? \r (Mak 15:2-5; Luk 23:3-5; Yon 18:33-38) \p \v 11 Be, mel go goŋ gwaha teŋ hikeyabe Yesu gobe Roma gabman al Yudia naŋa doyaŋ irde hiyen al Pailat diliŋ mar huwaryiŋ. Irkeb, “Ge gayenbe Yuda marte doyaŋ al kuruŋ we?” inyiŋ. Irkeb, “Gwaha, gigeŋ yaha gog po,” inyiŋ. \p \v 12 Be, pris buda gote karkuwaŋmiŋya Yuda marte doyaŋ mar parguwakya beleŋ tagal unamiŋ. Gega Yesube meremiŋ wol ma hiriŋ. \v 13 Irkeb Pailat beleŋ, “Mel gare miŋge girde tagal guneŋ haŋ gabe kura ma wol hawayiŋ?” inyiŋ. \v 14 Goyenpoga Yesu beleŋ mel gote mere go muŋ kura ma po wol hiriŋ. Irkeb Pailat beleŋ go keneŋbe diliŋ fot yiriŋ. \s Pailat beleŋ Yesu tubul timeke kwi yiriŋ \r (Mak 15:6-15; Luk 23:13-25; Yon 18:39–19:16) \p \v 15 Be, goyenterbe damam damam Pasoba dula nalurebe Pailat beleŋ koyare hinhan mar goyen al kura teŋ siŋa irde hiyen. Al gobe Yuda mar beleŋ al gwahade inke gab gwaha teŋ hiyen. \v 16 Be, goyenterbe al buluŋ wor po yeŋ nurd uneŋ haŋyen al Barabas goyen koyare hinhin. \p \v 17-18 Be, Pailatbe yiŋgeŋ dufaymiŋdeb, ‘Yuda marte doyaŋ mar gabe al budam Yesu gayen gama irde hike yeneŋbe daniŋ neŋ gwahade moŋ yeŋ nurdeb yeŋ ge igiŋ ma nurde mayke kami yeŋ gago tawayhaŋ,’ yeŋ nuryiŋ. Niŋgeb al buda kuruŋ goyen gabu irkeb, “Al damiŋ tubul timeke kuyeŋ? Barabas ma Mesaia ineŋ haŋ Yesu gayen?” yeŋ gusuŋaŋ yiryiŋ. \p \v 19 Be, Pailat go mere nurd nurd gasuŋde keperde hikeyabe berem beleŋ mere gahade asaŋde kaŋ teŋ kerke wayyiŋ: “Al go daha wet kura ire ire ma tiyayiŋ. Yeŋbe merem moŋ. Haŋka mite tihim. Niŋgeb bener ga yeŋ ge kandukŋeŋ wor po nurde hime. Tubul po tiyayiŋ,” inyiŋ. \v 20 Goyenbe pris buda gote karkuwaŋmiŋya Yuda marte doyaŋ mar parguwakya beleŋ al buda kuruŋ gabu iramiŋ goyen hakot biŋ yawaramiŋ. Irde, “‘Barabas tubul tike kwi. Munaŋ Yesube mayke kami,’ innayiŋ,” yinamiŋ. \p \v 21 Be, Pailat beleŋ al buda go, “Al irawa gayen ganuŋbe tubul timeke kuyeŋ?” yineŋ gusuŋaŋ yiryiŋ. Irkeb, “Barabas,” yamiŋ. \v 22 Irkeb wol heŋbe, “Niŋgeb Mesaia ineŋ haŋ al gab daha ireŋ?” yinyiŋ. Irkeb al buda kuruŋ goreb, “Kuruse hende mayke kami!” yamiŋ. \v 23 Irkeb Pailat beleŋ, “Daniŋ? Al gabe da mata buluŋ kura tiyuŋ?” yinyiŋ. Gega uguŋ po, “Kuruse hende mayke kami ko!” yamiŋ. \p \v 24 Be, Pailat go gwaha kura titek ma hiriŋ. Irde al buda kuruŋ go fuleŋa forok irniŋ tike yeneŋbe fe teŋ mel gote diliŋ mar haniŋ halyiŋ. Irdeb, “Al ga kameŋ tiya gabe neya neya moŋ. Gabe dende samuŋ po geb,” yinyiŋ. \v 25 Irkeb, “Igiŋ, yeŋ kamyeŋ gote merembe neŋya diriŋniniŋ yago kame forok yenayiŋ gore tetek,” inamiŋ. \v 26 Irkeb Barabas go mel gote mere nurdeb tubul tike kuriŋ. Goyenbe Yesu go usulak teŋ kuruse hende maynaŋ yeŋbe fuleŋa marmiŋ haniŋde tubul tiyyiŋ. \s Fuleŋa mar beleŋ Yesu giwgiw iramiŋ \r (Mak 15:16-20; Yon 19:2-3) \p \v 27 Be, Roma gabmanyen fuleŋa mar go Yesu teŋ Pailatyen ya kuruŋ bana goŋ tukamiŋ. Irdeb fuleŋa mar kadom goya tumŋaŋ Yesu milgu iramiŋ. \v 28 Irdeb uliŋhormiŋ tumŋaŋ yugu teŋ gab doyaŋ marte uliŋhor bukkeŋ yara goyen kerd unamiŋ. \v 29 Irdeb kaŋ hirwaŋeŋ yaŋ goyen bili bili irde doyaŋ al kuruŋyen tonaŋ umŋa irhet usi teŋ tonaŋde keramiŋ. Irde doyaŋ alyen kutum kura teŋ haniŋ yase beleŋ kerde fuleŋa mar gore Yesu diliŋde waŋ dokolhoŋ yuguluŋ teŋbe, “Fudinde wor po, Yuda marte doyaŋ al kuruŋ,” ineŋ giwgiw irdeb bak mayde iramiŋ. \v 30 Irde meyaŋ irde kutum tanarde hinhin goyen po goraŋ irde tonaŋde mayde tebaŋ irde hinhan. \v 31 Gwaha irde giwgiw irdeb uliŋhor bukkeŋ yara go tugu teŋbe yende uliŋhor wor po goyen yerde unamiŋ. Irdeb tukuŋ kuruse hende maytek yeŋ teŋ kwamiŋ. \s Kuruse hende mayke kamyiŋ \r (Mak 15:21-32; Luk 23:26-43; Yon 19:17-27) \p \v 32 Be, beleŋyaŋ hako kuŋ heŋyabe al kura Sairini taunde niŋ al deŋem Saimon keneŋbe Yesuyen kuruse tawa ineŋ pakku irke tiriŋ. \v 33 Be, kuŋ kuŋ naŋa deŋe kura Golgota gor forok yamiŋ. Golgota gote miŋbe “al tonaŋ kiŋkiniŋde”. \v 34 Gorbe wainya he fimiŋ urekya suluk irtiŋ goyen unke ninam uryiŋ gega, nen nen niŋ bada hiriŋ. \v 35 Yesu go kuruse hende kerde hikeb uliŋ umŋamiŋ ganuŋ beleŋ yawaryeŋ yeŋ yende matare tiliŋ tanardeb pota yiramiŋ. \v 36 Gwaha teŋbe daha kura tike kentek yeŋ keperde keneŋ hinhan. \v 37 Irde da misiŋde Yesu mayamiŋ goyen he parwek hende katiŋ goyen kuruse tonaŋ beleŋ keramiŋ. Merebe gahade: \qc AL GABE YESU. YUDA MARTE DOYAŊ AL KURUŊ \p \v 38 Be, kawe al irawa kura goyen wor kuruse hende yeramiŋ. Kurabe Yesuyen kuruse yase beleŋ mat, munaŋ kurabe tapa beleŋ mat keramiŋ. \v 39 Al kuŋ waŋ teŋ keneŋbe biruŋ biruŋ teŋ giwgiw irdeb, \v 40 “Ge gayen Al Kuruŋyen ya balem upew urde sopte gergeŋ irde naŋa fay karworeb pasi ireŋ yawaŋ al gobe ge gago? Irde geb Al Kuruŋ Urmiŋ keneŋbe tareŋger kuruse hende mat kata,” inamiŋ. \v 41 Irde pris buda gote karkuwaŋmiŋya Moseyen saba marya Yuda marte doyaŋ mar parguwakya beleŋ wor gwahade po ineŋ ayaŋ keramiŋ. \v 42 “Al gabe al hoyaŋbe faraŋ yurde hinhin gega, yiŋgeŋbe epte ma faraŋ uryeŋ. Yeŋbe Israel marte doyaŋ al kuruŋ go. Kuruse hende mat katke keneŋ gabe dufayniniŋ yeŋ ge saŋiŋ irniŋ be! \v 43 Yeŋbe Al Kuruŋ niŋ hekkeŋ nurde hiyen, irde ‘Neb Al Kuruŋ Urmiŋ,’ yeŋ hiyen geb, tubul tike Al Kuruŋ beleŋ faraŋ ureŋbe faraŋ uri,” inamiŋ. \v 44 Irkeb kawe al irawa kuruse hende hinaryum go wor gwahade po sukal iraryum. \s Yesu kamyiŋ \r (Mak 15:33-41; Luk 23:44-49; Yon 19:28-30) \p \v 45 Be, naŋa baŋkahal wor po hekeyabe naŋa bana kuruŋ gob tumŋaŋ kidoma beleŋ aw urtiŋde hike kuŋ kuŋbe wawuŋbana 3 kilok heweŋ tiyyiŋ. \v 46 Be, 3 kilok binde hekeb Yesu go ug po, “Eloi, Eloi, lama sabaktani!” yiriŋ. Mere gote miŋbe, “Al Kuruŋne, Al Kuruŋne, daniŋ nubul taha!” \p \v 47 Be, mere go al kura gor huwarde hinhan gore nurdeb, “Elaia deŋe urde hi,” yamiŋ. \v 48 Irdeb araŋ po al kura kup yeŋ kuŋ amil erek irde wain fimiŋ mukkuweŋ bana goŋ kerke uliŋ hekeb teŋ kutum ulyaŋde giti irdeb Yesu unyiŋ. \v 49 Goyenbe al hoyaŋ goreb, “Elaia wet waŋ faraŋ urke kentek geb, tubul tike gwaha kura tiya yeŋ kinniŋ,” yamiŋ. \p \v 50 Be, sopte po Yesu go uguŋ po mere teŋbe biŋ sul yiriŋ. \v 51 Goya goyenbe Al Kuruŋyen ya balem bana amil gasuŋ himam wor po diba irtiŋ hinhin goyen kahalte po hem beleŋ mat erek yeŋ bam beleŋ katyiŋ. Megeŋ manaŋ diririt yeŋ hora karkuwaŋ karkuwaŋbe gilgalaŋ iramiŋ. \v 52 Al hakwam yirtiŋ bemba goyen hol yeŋ tukamiŋ. Irkeb Al Kuruŋ diliŋde al wukkeŋ heŋ kamamiŋ goyen budam sopte huwaramiŋ. \v 53 Irde bemba siŋare kateŋbe kame Yesu sopte huwaryiŋ nalureb Yerusalem taun kuruŋde kuŋ al budam hitte forok yeke yenamiŋ. \p \v 54 Be, Roma gabmanyen fuleŋa marte doyaŋ alya fuleŋa marmiŋya Yesu doyaŋ irde hinhan goyen niniŋaya mata gor forok yiriŋ kuruŋ go keneŋ kafura heŋbe, “Fudinde wor po, yeŋbe Al Kuruŋ Urmiŋ,” yamiŋ. \p \v 55 Bere budam Galili naŋare mat Yesu gama irde faraŋ urde kuŋ haŋyen goyen wor gor heŋ gisaw mat keneŋ hinhan. \v 56 Bere goyen kurabe Makdala niŋ Maria, Yemsya Yosepyat miliŋ Maria, irde Sebedi urmiŋ waraŋ Yemsya Yonyat miliŋ. \s Yesu mete tiyamiŋ \r (Mak 15:42-47; Luk 23:50-55; Yon 19:38-42) \p \v 57 Be, Yesu kamyiŋ goyen kuŋ wawuŋbana wor po heweŋ tikeb Arimatea taunde niŋ al samuŋmiŋ budam kura goyen wayyiŋ. Deŋembe Yosep. Yeŋ wor Yesu gama irde hiyen. \v 58 Be, al gore kuŋbe, “Yesu hakwam nunke mete tiye,” ineŋ Pailat gusuŋaŋ iryiŋ. Irkeb Pailat beleŋ, “Igiŋ, gwaha tiyayiŋ,” inyiŋ. \v 59 Irkeb Yosep beleŋ Yesu hakwam goyen teŋ amil faykek gergeŋ beleŋ po mala teŋ \v 60 tukuŋbe yiŋgeŋ, “Kammeke nernayiŋ,” yiriŋ bemba goyen bana kiryiŋ. Irde hora kuruŋ miliŋ kura goyen yeŋya kwamiŋ marya gore giloŋgiloŋ irde tukuŋ bemba gote yamem pet teŋbe kwamiŋ. \v 61 Irkeb bere iraw kura horabok gote diliŋ mar siŋa hoyaŋ beleŋ mat hinaryum. Makdala niŋ Mariayabe Maria hoyaŋ kura goya beleŋ gwaha tiyaryum. \s Bemba doyaŋ irde hinhan mar \p \v 62 Be, Sabat nalu fay urkeb pris buda gote karkuwaŋmiŋya Farisi marya beleŋ Pailat hitte kwamiŋ. \v 63 Kuŋbe, “Doyaŋ al, usi al gar go hinhinyabe, ‘Kameŋde mat kuŋ yereŋkek hekeb huwareŋ,’ yeŋ hinhin goyen bininiŋ bak yekeb gago wayhet. \v 64 Niŋgeb fuleŋa marge hulyaŋ yirke haŋka mat kuŋ molye bana goyen bemba go doyaŋ irde hinayiŋ. Moŋgo komatmiŋ yago beleŋ waŋ hakwam goyen hoyaŋde tukuŋbe, ‘Kamtiŋde mat huwaruŋ,’ yenayiŋ geb. Irkeb al budam usi mere go nurde dufaymiŋ buluŋ henayiŋ. Gote kandukbe haŋkapya, ‘Nebe Mesaia,’ yineŋ al usi yirde hinhin gote kanduk fole iryeŋ,” inamiŋ. \v 65 Irkeb Pailat beleŋ, “Fuleŋa marne kura yukuŋ deŋ nurhaŋ gwahade po keŋkela yinke bemba go doyaŋ irde hinayiŋ,” yinyiŋ. \v 66 Irkeb mel go kuŋ bemba yamere niŋ hora kuruŋ goyen al kura beleŋ ma fegelnayiŋ yeŋ bisam irde go hende diba iramiŋ. Irdeb fuleŋa mar goyen, “Gar heŋ keŋkela doyaŋ irde hinaŋ ko!” yinamiŋ. \c 28 \s Yesu kamyiŋde mat huwaryiŋ \r (Mak 16:1-10; Luk 24:1-12; Yon 20:1-10) \p \v 1 Be, Sabat nalu hubu heŋ kuŋ wawuŋ heŋ fay ureŋ tiyyiŋ. Irkeb Makdala niŋ Mariaya Maria hoyaŋ kura goya gore Yesu hakwam keramiŋ gasuŋ goyen kenye yeŋ kwaryum. \p \v 2 Be, bembare gorbe niniŋa kuruŋ forok yiriŋ. Gobe Doyaŋ Al Kuruŋ hitte mat miyoŋmiŋ kura kateŋ bemba gote yame hora kuruŋ go kaŋ kaŋ irde hol irde go hende keperde hinhin geb, gogo tiyyiŋ. \v 3 Yeŋbe uliŋya dinsokyabe dagamel go gwahade epte ma keŋkela kentek hinhin. Uliŋhormiŋ manaŋ faykek wor po. \p \v 4 Be, fuleŋa mar gor hinhan gobe miyoŋ go keneŋbe kafura wor po heŋ barbar yeŋ kamtiŋ hakwam yara hamiŋ. \p \v 5 Be, miyoŋ gore bere irawa go yeneŋbe, “Kafura heŋ ma. Yesu kuruse hende mayke kamuŋ al goke naŋkeneŋ har yeŋ nurde hime. \v 6 Gega yeŋbe gar ma hi. Huwareŋ yeŋ hinhin go gwahade po huwara. Igiŋge waŋ hakwam keraŋ gasuŋ ga kinyi. \v 7 Irde araŋeŋ kuŋ komatmiŋ yago goyen, ‘Yesube kamuŋde mat huwara geb, yeŋ wa meheŋ heŋ Galili naŋare kweŋ tiya. Goŋ gab kuŋ kennayiŋ,’ yiniryeŋ. Mere gayen momoŋ dire yeŋ gago wayhem geb,” yinyiŋ. \p \v 8 Be, bere iraw gob kafura haryum. Goyenbe mere go nurdeb amaŋ haryum. Irdeb bemba go araŋ po tubul teŋ Yesuyen komatmiŋ yago momoŋ yirye yeŋ kup yeŋ kwaryum. \v 9 Be, bere go mata gwahade forok yeweŋ tiya yeŋ ma nurde kuŋ hikeya Yesu beleŋ forok yeŋbe, “Wampot,” yinyiŋ. Irkeb irem gobe keneŋ bebak teŋbe kuŋ kahaŋde tanarde doloŋ iraryum. \v 10 Irkeb, “Kafura heŋ ma. Kuŋ dine yago yinke Galili naŋare kuŋ gab nennayiŋ,” yinyiŋ. \s Fuleŋa mar beleŋ usi teŋ hinhan \p \v 11 Be, bere irawa go hako ga mulgaŋ heŋ hikeyabe fuleŋa mar bemba doyaŋ irde hinhan mar goyen kura beleŋ taunde kuŋbe mata forok yeke yenamiŋ kuruŋ goyen pris buda gote karkuwaŋmiŋ momoŋ yiramiŋ. \v 12 Irkeb Yuda marte doyaŋ mar parguwak hitte kuŋ momoŋ yirdeb mere kura sege iramiŋ. Irdeb fuleŋa mar go hora kuruŋ yuneŋbe gaha yinamiŋ. \v 13 “Siŋare kuŋbe mere gahade al momoŋ yirde tukuŋ hinayiŋ: ‘Neŋbe wawuŋ ferde ug hetekeya komatmiŋ yago beleŋ waŋ hakwam goyen kawem teŋ kwaŋ,’ gwaha yeŋ hinayiŋ. \v 14 Munaŋ mere momoŋ gayen kuŋ doyaŋ altiŋ Pailat hitte forok yekeb neŋ beleŋ kuŋ keneŋbe igiŋ mat mere irtek geb, deŋbe merem yaŋ ma diryeŋ,” yinamiŋ. \v 15 Gwaha yinkeb fuleŋa mar gobe horamiŋ go yadeb mel gore yinamiŋ gwahade po tiyamiŋ. Niŋgeb goyen mere gobe tagalkeb waŋ waŋ gayenter niŋ Yuda mar wor tagalde haŋ. \s Komatmiŋ meteŋ kuruŋ yunyiŋ \r (Mak 16:14-18; Luk 24:36-49; Yon 20:19-23; Apo 1:6-8) \p \v 16 Be, Yesu yiriŋ gwahade po komatmiŋ 11 go Galili naŋa bana goŋ niŋ dugu kura gor kunayiŋ yinyiŋde gor kwamiŋ. \v 17 Kuŋ keneŋbe doloŋ irde turuŋ iramiŋ. Munaŋ kurabe dufay kura kura hamiŋ. \v 18 Irkeb Yesu go bindere waŋbe, “Naŋkiŋya megeŋya kuruŋ gayen doyaŋ yird yird tareŋbe ne nuntiŋ hi. \v 19 Niŋgeb deŋ beleŋ kuŋ al megen hike kwa kuruŋ gayen merene basaŋ heŋ tagalde tukunayiŋ. Irde merene nurnayiŋ marbe Al Kuruŋya Urmiŋyabe Holi Spirityat deŋemde baptais yirde komatne yirde hinayiŋ. \v 20 Irde mata gwaha gwaha teŋ hinayiŋ dineŋ hinhem kuruŋ goyen mel go wor gama yirnaŋ yeŋ saba yirde hinayiŋ. Fudinde wor po, nebe dubul ma wor po tiyeŋ. Deŋya tumŋaŋ hiteke kuŋ kuŋ nalu funaŋ forok yiyyeŋ,” yinyiŋ.