GLOSARI
Adam Adam da-mi di fos persn weh Gaad mek. Gaad yooz dert fi mek ahn, ahn afta dat ih mek Eev. (Luk pahn Eev eena dis Glosari.) Adam ahn Eev da-mi di fos wan dehn fi disobay Gaad ahn sin. Fahn da taim deh goh bak, peepl di sin (Look 3:38; Roamanz 5:12-15). Di apasl Paal kaal Jeezas “di laas Adam” eena 1 Korintyanz 15:45. Di fos Adam da-mi evribadi pa, ahn evribadi laif kohn fahn hihn. Jeezas Krais, weh da di sekant Adam, di gi laif weh wahn laas fareva tu evribadi weh bileev eena ahn.
agreement Wahn agreement da wahn araynjment weh mek bitween too peepl er bitween wahn groop a peepl. Wen wi luk pahn di agreement weh Gaad mi mek bitween hihn ahn ih peepl dehn, da mi Gaad weh mi mek di agreement, ahn pramis dat hihn wahn bee di Faada ahn di Laad a fi hihn peepl dehn, ahn dehn wahn hafu obay ahn.
Too impoatant agreement (er kovanant) weh Gaad mi mek da di “oal agreement” ahn di “nyoo agreement.” Di oal agreement da di wan weh Gaad mi mek pahn Mongt Sainai. Gaad mi pramis fi aksep di peepl a Izrel az fi hihn peepl dehn if dehn fala di Laa weh hihn mi gi Moaziz. Bot nobadi kyaahn kip aala di Laa, soh nobadi kudn get rait eena Gaad sait (Look 1:72; Di Aks 3:25; 7:8; Galayshanz 3:17; Heebrooz 1:9).
Di nyoo agreement da di wan weh Gaad pramis dat ih wahn aksep di peepl dehn weh bileev eena Jeezas Krais az peepl weh rait eena fi hihn sait. Wen Jeezas ded, ih tek di ponishment fi evribadi sin. Soh den evribadi weh bileev eena Jeezas Krais get rait eena Gaad sait. Soh den, aldoa wahn persn geh sayv chroo fayt ahn grays, Gaad ekspek dehn fi shoa seh dehn sayv bai di way dehn liv. (Machyu 26:28; Maak 1:24; Look 22:20; Roamanz 11:27; 1 Korintyanz 11:25; 2 Korintyanz 3:14; Heebrooz 7:22; 8:6-13; 9:15; 10:16, 29; 12:24; 13:20).
Agreement Baks Gaad tel Moaziz how fi mek wahn hoali baks fi put eena di plays a wership. Di Agreement Baks mi mek owta wud ahn ih mi kova wid goal. Pahn tap a di Baks dehn mi ga di figa a sohn beengz weh luk laik aynjel wid wing. Dehn mi dehdeh fi shoa dat di gloari a Gaad mi deh wid dehn. Dehn wing mi schrech owt oava di kova a di Baks. Dehn kaal dis di mersi seet. Gaad tel Moaziz fi put dehnya chree ting eena di Baks: di slab a stoan dehn weh mi ga di Ten Komanment dehn rait pahn dehn, ahn di goal jaar a mana, ahn Ayron waakin stik weh mi-di groa leef. Di peepl a Izrel dehn mi-di kehr da Baks evriway weh dehn mi-di goh wen dehn mi wanda eena di dezert. Wen dehn neva ga no way fi goh, dehn wuda lef di Baks eena Di Moas Hoali Plays eena Gaad tent. Layta, wen dehn bil di templ, dehn mi kip di Baks eena di Moas Hoali Plays eena di templ. Da Baks ahn evriting weh mi deh eensaida it da-mi oanli fi Gaad wan, ahn di baks stan fi di agreement weh Gaad mi mek wid di peepl a Izrel dehn (Heebrooz 9:4-10; Revilayshan 11:19).
Aizaiya Aizaiya da-mi wahn grayt prafit a Gaad. Lang taim bifoa Jeezas kohn pahn di ert, Aizaiya mi prafesai wahn lat bowt di Mesaiya weh da di king weh Gaad pramis fi sen fi sayv ih peepl. Aal weh Aizaiya prafesai bowt kohn chroo wen Gaad sen Jeezas Krais (Machyu 3:3; Di Aks 9:30; Roamanz 9:27-29).
Aizak Aizak da-mi di son weh Gaad mi pramis fi gi Aybraham ahn Sayra. Ih mi baan wen Sayra mi don tu oal fi ga pikni. Hihn da-mi wahn impoatant ansesta fi di Jooish peepl dehn (Di Aks 7:8; Roamanz 9:7; Heebrooz 11:9).
Akaiya Akaiya da di ayrya weh dehn kaal Grees tudeh.
Alfa Alfa da di fos leta a di Greek alfabet. Omayga da di laas leta eena di Greek alfabet. Soh wen di apasl Jan seh dat Jeezas da di Alfa ahn di Omayga, dat meen dat hihn da di biginin ahn di en a evriting (Revilayshan 1:8; 21:6; 22:13).
aliv Aliv da wahn froot weh groa pahn wahn chree. Di Jooz dehn yooz di aliv fi mek wahn ail weh dehn kuk wid, ahn weh dehn put pahn sik peepl fi heel dehn, ahn fi ada tingz tu. Aliv ail mi oanli impoatant fi di Jooz dehn. Dehn poar di ail pahn dehn king hed fi shoa dat hihn da di wan weh dehn pik fi bee king.
apasl Jeezas pik twelv man fahn monks ih disaipl dehn fi bee fi hihn apasl dehn (Machyu 10:2-4). Dehn stay wid Jeezas ahn ih teech dehn. Dehn mi si wid dehn oan aiy how Jeezas ded ahn kohn bak tu laif agen. Ih sen dehn fi tel peepl weh dehn si, ahn fi tel peepl di Gud Nyooz bowt Jeezas Krais. Dehn kaal dehn twelv “di Apaasl dehn a di Lam” (Revilayshan 21:14). Afta Jeezas mi gaahn bak op da hevn, di apasl dehn pik wahn nada apasl fi tek di plays a Joodas Iskariyat, kaa ih mi sel owt Jeezas ahn den ih kil ihself. Layta, di Hoali Spirit gi sohn ada peepl di gif fi serv az apasl. Wan a dehn da di apasl Paal weh tek di Gud Nyooz tu di peepl weh da noh Joo (Roamanz 1:1, 5; 1 Korintyanz 9:1-5).
Aybraham Aybraham da-mi di fos persn weh Gaad pik fi staat fi hihn peepl dehn, di Jooz. Fahn lang taim, Gaad mi tel Aybraham fi lef ih oan konchri ahn goh tu wahn nyoo konchri, weh mi wahn bee fi hihn ahn aala ih disendant dehn fareva. Aybraham obay Gaad; ih chravl faar fahn hoahn sotay ih fain da nyoo konchri; dis da di konchri weh dehn kaal Izrel. Gaad mi pramis seh dat Aybraham ahn ih disendant dehn mi wahn bee Gaad speshal peepl. Gaad tel dehn seh dat ih wahn tek kayr a dehn if dehn obay ahn (Roamanz 4:16-22).
Aybraham mi ga wahn waif weh nayhn Sayra. Eevn doa dehn mi tu oal fi ga pikni, Gaad du wahn mirakl ahn mek dehn ga wahn baybi bwai weh nayhn Aizak. Wen Aizak geh oalda, ih marid tu wahn gyal weh nayhn Ribeka. Dehn en op di ga too bwai pikni weh nayhn Jaykop ahn Eesaa. Den afta dat, Gaad kohn fi chaynj Jaykop nayhn tu “Izrel.” Dat da wai dehn staat fi kaal Jaykop disendant dehn, “di peepl a Izrel.”
Jaykop mi marid tu too sista, Leeya ahn Raychel. Ahn ih marid tu too servant tu. Jaykop mi ga twelv son. Dehnya da dehn nayhn: Roobin, Simiyan, Leevai, Jooda, Isakar, Zebyulon, Gad, Asha, Joazef, Benjamin, Dan, ahn Naftali. Dehn twelv son mi ga lata pikni, ahn fi dehn pikni mi goh aan fi ga pikni til dehn disendant geh fi bee laik di san weh deh pahn di seeshoa. Eech a di son dehn kohn fi bee di hed a di twelv chraib er famili dehn a di Jooish peepl. Ahn aala dehn da Aybraham disendant dehn op tu tudeh.
Aybraham mi ga wahn son bai Haygar, weh da-mi ih servant uman. Da son mi nayhn Ishmel.
aymen Eena di Jooish langwij di werd “aymen” meen “Dat da how ih deh,” er “Mek ih bee laik dat,” er “Dat da di chroot.” Wen sohnbadi di pray, di ada peepl dehn di agree wid dehn wen dehn seh, “Aymen.” Eena Revilayshan 3:14 dehn kaal Jeezas “Aymen” kaa hihn da di chroot.
aynjel Di aynjel dehn da speshal spirit beengz weh Gaad mek (Heebrooz 1:14). Dehn da needa man ner uman (Machyu 22:30). Fi dehn mayn werk da fi wership Gaad eena hevn ahn gi ahn prayz ahn aana (Revilayshan 5:11-12). Sohntaim Gaad sen dehn az ih mesinja fahn hevn fi anonks wahn mesij tu peepl er fi gi dehn inschrokshanz bowt weh fi du (Machyu 1:20-23; 2:19; 28:5; Look 1:11-19, 25-38; 2:9-14; Jan 20:12-13). Gaad sen aynjel fi protek ih peepl ahn fi get dehn owta daynja (Machyu 2:13; 18:10; Di Aks 5:19-20; 12:7-10), ahn fi schrentn ahn inkorij peepl (Machyu 4:11; Di Aks 27:23-25). Aynjel mek op Gaad maiti aami eena hevn ahn dehn wahn deh wid Jeezas wen ih kohn bak (Machyu 25:31; Revilayshan 19:14). Dehn wahn kehr owt Gaad jostis fi hihn (Machyu 13:39-42; chroo owt Revilayshan). Saytan da-mi Gaad moas byootiful aynjel, bot den ih sin gens Gaad ahn som a di ada aynjel dehn fala ahn. Gaad chroa dehn owta hevn. Now Saytan ahn ih wikid aynjel dehn fait gens Gaad ahn taament Gaad peepl, bot Jeezas Krais wahn ga di vikchri oava Saytan ahn ih wikid aynjel dehn, ahn Gaad aynjel dehn wahn chroa dehn eena di layk a faiya (2 Peeta 2:4; Jan 12:30; Jood 6; Revilayshan 20:10).
Ayron Ayron da-mi Moaziz oalda breda. Di too a dehn mi baan wen di peepl a Izrel mi deh eena slayvri da Eejip, ahn da Ayron help Moaziz fi tek di Jooish peepl fahn owta slayvri. Ayron da-mi wan a Leevai disendant dehn, ahn hihn da-mi di fos persn weh Gaad pik fi serv az hai prees eena Gaad tent. Gaad seh dat aal di prees dehn fi di peepl a Izrel sopoas tu kohn fahn Ayron famili lain.
Wahn day wen som a di peepl a Izrel mi ton gens Moaziz ahn Ayron, Gaad shoa dehn playn-wan dat da dehn hihn mi don pik fi leed di peepl a Izrel. Gaad mek Ayron waakin stik ga bod pan it ahn ih bayr froot. Gaad tel dehn fi lef Ayron stik eena di Agreement Baks az wahn sain. Bot wahn taim Ayron sin wen di peepl dehn kanvins ahn fi mek wahn goal kyaaf fi dehn fi wership (Di Aks 7:40).
Ariyopagos Ariyopagos da-mi wahn mongtin weh mi deh eena di siti a Atenz eena di konchri a Grees. Di impoatant peepl dehn yoostu meet tugeda pahn tap a da mongtin (Di Aks 17:19, 34).
Babilan Babilan da di naym a wahn grayt siti weh mi deh fahn lang taim. (Ih mi deh eena di konchri weh dehn kaal Irak tudeh.) Di king weh mi deh eena da siti fait gens lata konchri ahn tek dehn oava. Hihn ahn ih aami dehn mi win di batl gens di peepl a Izrel ahn dehn tek lata dehn ahn kehr dehn tu fi dehn konchri az slayv. Di peepl a Izrel liv deh fi semti yaaz (Machyu 1:11-12, 17; Di Aks 7:43).
Jan menshan Babilan eena Revilayshan 14:8; 17:5, ahn chapta 18. Sayka weh di peepl a Babilan mi ton dehn bak pahn Gaad, dehn yooz da naym fi wahn groop a peepl weh ton gens Gaad. Ih ku meen Roam, er di werl wid aala ih wikidnis. Eena 1 Peeta 5:13, wehpaa dehn menshan Babilan, ih ku meen Roam.
Bayl Bayl da di naym a wahn aidal. Fahn lang taim, eena di lan a Kaynan (weh wi kaal Izrel now), di peepl weh mi-di liv deh mi-di wership Bayl. Wen di peepl a Izrel gaahn gaahn liv deh, sohntaim dehn doz stap wership Gaad, ahn dehn doz wership Bayl insted. Sayka weh dehn mi-di du, Gaad mi oanli beks wid dehn (Roamanz 11:4).
Baylam Baylam da-mi wahn prafit. King Baylak mi aks ahn fi put wahn kers pahn di peepl a Izrel soh dat ih ku beet dehn eena waar. Baylam mi frayd a di peepl a Izrel wen dehn gaan ahn put dehn tent eena di konchri a Mowab. Eena di biginin Baylam mi rifyooz fi put wahn kers pahn Gaad pipl dehn, ahn ih mi rifyooz fi goh da Mowab, bot eena di en, ih gaan. Wail ih mi deh pahn ih way, wahn aynjel apyaa fronta ahn ahn blak aaf di road. Baylam neva si di aynjel bot di dongki weh ih mi-di raid pan si ahn, ahn ih rifyooz fi goh faawod, eevn doa Baylam mi-di lash ahn bad. Rait den di dongki staat taak ahn ih skoal Baylam eena wahn man vais. Baylam kudn put di kers pahn Gaad peepl dehn kaa Gaad mi bles dehn (2 Peeta 2:15; Jood 11; Revilayshan 2:14).
Biyelzibob Wahn nada naym fi Saytan da Biyelzibob, weh da wahn nayhn fi di baas a di eevl spirit dehn (Machyu 10:25; 12:24, 27; Maak 3:22; Look 11:15, 18-19). Da naym meen “Laad a di Flai dehn.”
Dayvid Dayvid da-mi di moas impoatant king a di peepl a Izrel dehn. Hihn da-mi di yongis son a ih pa, Jesi. Bifoa Gaad mi mek ahn fi bee king, ih mi-di wach oava ih pa sheep. Wahn taim wen ih mi stil yong, ih mi fait wid di jaiyant weh nayhn Golaiyat, ahn ih kil ahn. Saal, weh da di fos king a Izrel, neva laik Dayvid ahn ih mi chrai fi kil ahn.
Dayvid mi oanli lov Gaad. Ih play ih haap ahn ih rait lata sang, weh dehn mi kaal “saamz,” fi prayz Gaad.
Jeezas da wahn disendant a Dayvid (Roamanz 1:3; Revilayshan 22:16). Lang taim bifoa Jeezas mi baan, di prafit dehn rait bowt di Mesaiya, weh da di king weh Gaad mi wahn sen; dehn seh dat Jeezas wahn bee wahn disendant a King Dayvid.
deekan Di apasl dehn mi pik sebm man dehn fi help dehn wid di werk eena di erli cherch (Di Aks 6:1-6). Laytaraan wen dehn mi staat cherch eena lata difrent konchri, di apasl Paal sen Timoti inschrokshanz bowt how fi pik deekan fi serv eena di cherch dehn. Wahn deekan fi bee wahn rispektabl man weh peepl ku luk op tu, ahn yu wahn ku chros ih werd. Ih noh fi bee wahn jronkad, ahn ih noh fi ga red aiy. Ih fi hoal aan tu di deep deep teechin dehn weh ih geh fahn Gaad (1 Timoti 3:8-12).
disaipl Eena di taim wen Jeezas liv pahn ert, peepl wuda fala wahn teecha fi laan fan ahn. Dehn kaal dehndeh peepl disaipl. Jeezas da-mi wahn teecha weh lata peepl mi-di fala. Eena di buk dehn weh Machyu, Maak, Look ahn Jan mi rait, dehn taak bowt “di twelv disaipl.” Dat da di twelv man dehn weh Jeezas pik fi stay kloas tu ahn, ahn ih gi dehn speshal powa. Dehn kaal dehn apasl tu (Machyu 10:1-4). Dehn doz spred di Gud Nyooz bowt Jeezas Krais evriway dehn goh. Eevn tudeh dehn kaal di peepl weh bileev eena di Gud Nyooz “disaipl.” Dehn kaal dehn “bileeva” ahn “Kristyan” tu (Di Aks 11:26). Dehn kaal wan anada “brada ahn sista.”
Eejip Eejip da wahn big konchri weh deh kloas tu di konchri a Izrel. Di peepl a Izrel mi deh eena slayvri da Eejip fi foa honjrid yaaz (Di Aks 7:34-38).
ees Peepl yooz ees fi mek bred. Da wahn ting weh mek di doa rayz. Dehn jos yooz wahn lee bit a ees fi mek lata bred. Jeezas mi seh dat di kingdom a hevn da laik ees (Machyu 13:33; Look 13:21). Sohntaim ees eena di Baibl da wahn picha a sin: jos laik how wahn lee bit a ees mek wahn lata flowa rayz, sin afek di hoal a yu (1 Korintyanz 5:6-8; Galayshanz 5:9). Jeezas mi seh tu how di teechin a di Farisee dehn da-mi laik ees (Machyu 16:12).
Eesaa Aybraham son weh nayhn Aizak mi ga too twin bwai weh dehn kaal Eesaa ahn Jaykop. Eesaa da-mi di oalda breda, bot wahn day wen ih mi hongri, ih sel aala fi hihn raits az di oalda son tu Jaykop fi wan degeh meel. Eesaa neva ga no rispek fi notn weh hoali. Dat da wai Gaad pik Jaykop disendant dehn az ih peepl dehn, ahn noh Eesaa disendant dehn (Roamanz 9:10-13; Heebrooz 12:16-17).
Eev Eev da-mi Adam waif. Wen Gaad mek di werl, ih mek Adam fos, ahn den ih tek wahn rib boan fahn Adam fi mek Eev. Afta dat Saytan kohn tu Eev ahn ih fool ahn ahn kanvins ahn fi eet di froot weh Gaad mi tel dehn noh fi eet. Eev gi Adam som a di froot ahn Adam eet it. Soh da fahn da taim deh, wen Adam ahn Eev mi disobay Gaad, peepl staat tu sin (2 Korintyanz 11:3; 1 Timoti 2:13-14). Adam ahn Eev son dehn da-mi Kayn, Aybl ahn Set.
elda Wen di apasl dehn mi-di staat wahn nyoo cherch, dehn mi-di pik eldaz fi leed di cherch. Sayka weh dehn oalda, yu ku ekspek di cherch eldaz fi ga ekspeeryens ahn wizdom. Paal rait bowt weh kaina man wahn elda fi bee eena Taitos 1:6-7. Di cherch elda fi liv soh dat nobadi wahn ga no reezn fi fain faalt wid ahn, ahn ih shuda bee wahn gud teecha a Gaad Werd. Paal tel di eldaz dat dehn fi bee laik wahn shepad fi di flak weh Gaad gi dehn, ahn dehn fi bee wahn egzampl tu di peepl weh deh eena dehn kyaa (1 Peeta 5:2-3).
emeral Emeral da wahn kaina byootiful green stoan weh oanli ekspensiv. Ih da wan a di stoan weh dekorayt di fongdayshan a di siti eena hevn (Revilayshan 21:19).
Empara Dis da di taitl weh dehn gi di king weh doz rool oava Roam ahn aala di konchri dehn weh mi kom anda Roam. Luk pahn di werd Seeza.
Epikyooryan Di Epikyooryan dehn mi-di fala evriting weh di ejukaytid man weh dehn kaal Epikyooryos mi-di teech. Epikyooryos mi-di teech dat if yu ga wahn hapi haat, yu ga evriting eena dis laif, ahn peepl shuda luk fi eniting weh mek dehn hapi. Dehn mi aagyu wid Paal eena Atenz (Di Aks 17:18).
Farisee Di Farisee dehn da-mi wahn groop a peepl weh mi oanli impoatant monks di Jooz dehn wen Jeezas mi deh pahn di ert. Dehn mi noa di Laa weh Gaad mi gi Moaziz, ahn dehn mi schrik wen ih kohn tu kip di Laa. Dehn mi-di teech lata ada roolz ahn chradishan weh dehn put eena di Laa tu. Lata dehn mi bregin kaa dehn mi tink dat dehn mi beta dan ada peepl. Dehn neva laik Jeezas ahn dehn aalwayz mi-di chrai fi chrik ahn. Jeezas doz shaym dehn wen ih ansa dehn kweschan dehn. Dehn mi deh gens Jeezas ahn dehn mi-di nak hed tugeda wid di Sadyusee dehn ahn adaz fi chrai fain sohn kaina way fi kil ahn.
fos baan Di fos son fi baan eena wahn Jooish famili mi geh di moas impoatant plays ahn ih geh speshal blesin (Look 2:23; Roamanz 9:11-12; Heebrooz 11:28; Revilayshan 14:4). Gaad kaal Jeezas di “fos baan.” Wen wahn persn kohn fi bileev eena Krais, ih kohn fi bee Gaad pikni, ahn aala Gaad pikni dehn da laik da fos baan son (Heebrooz 12:23).
Gaad kingdom Luk pahn kingdom a hevn.
Gaad Lam Luk pahn lam.
Gaad Spirit Luk pahn Hoali Spirit.
Gaad templ Luk pahn templ.
Gaybral Hihn da wan a Gaad maitiyis aynjel dehn. Ih anonks di nyooz dat Jan di Baptis (Look 1:19) ahn Jeezas Krais (Look 1:26) mi wahn baan.
Gomora Luk pahn Sadam.
grays Grays da Gaad lov ahn kainis weh wi noh dizerv.
Greek Greek da di langwij weh dehn taak eena di konchri a Grees, ahn eena di taim a Jeezas Krais. Di Greek langwij mi spred aal oava di konchri dehn weh Roam rool kaa di Greek dehn mi in chaaj bifoa di Roamanz dehn kohn. Di man dehn weh rait di buk dehn eena di Nyoo Testiment mi rait dehn eena Greek.
Grees Grees da wahn konchri, ahn Atenz da ih kyapital siti. Korint da wahn nada siti weh deh eena Grees. Fahn lang taim di peepl a Grees mi wel ejukaytid, ahn peepl doz rispek dehn sayka dehn wizdom. Di apasl Paal chravl da Grees fi tel di Greek peepl di mesij bowt Jeezas Krais.
Haygar Haygar da-mi wahn slayv fi Aybraham waif, Sayra. Eena da taim deh Sayra neva ga no pikni, soh ih tel Aybraham fi sleep wid Haygar, ahn Haygar ga wahn son weh dehn kaal Ishmel. Afta dat, Sayra ga wahn son ahn Aybraham kaal ahn Aizak. Aizak da di son weh Gaad mi pramis Aybraham, ahn hihn da di wan weh mi wahn inherit evriting fahn ih pa.
Afta Aizak mi baan, Sayra geh beks wid Haygar ahn ih wail ahn owta ih hows. Haygar gaahn da wahn plays weh deh kloas tu Mongt Sainai. Di apasl Paal yooz di stoari a Haygar ahn Sayra fi eksplayn how peepl da slayv anda di oal agreement weh mek dehn kip di Laa, bot dehn free anda di nyoo agreement wen dehn bileev eena Jeezas Krais (Galayshanz 4:21-31).
Herod Eena di Nyoo Testiment yu mi ga foa difrent king weh dehn kaal Herod:
1. Di Herod weh dehn mi-di kaal “Di Grayt King Herod” da-mi di king a Jooda wen Jeezas baan. Da hihn mi waahn kil Jeezas wen ih mi yong (Machyu 2:1-22; Look 1:5).
2. Herod Antipas mi-di rool oava Gyalilee joorin di taim wen Jeezas mi-di preech ahn du miraklz. Hihn da di wan weh chap aaf Jan di Baptis hed (Machyu 14:1-9), ahn da hihn ton Jeezas oava tu Pailat fi kroosifai ahn (Look 23:6-12).
3. Di fos King Herod Agripa persikyoot dehn wan weh bileev eena Jeezas wen di cherch fos staat. Ih kil Jaymz weh da-mi di brada a Jan, wid wahn soad, ahn ih put Peeta eena prizn (Di Aks 12:1-23).
4. Di sekant King Herod Agripa mi joj Paal ahn ih sen ahn da Roam soh dat Seeza ku joj ahn (Di Aks 25:13–26:2; 26:19; 27:32).
Heebroo Di werd “Heebroo” da wahn nada naym fi di Jooish peepl. Di Heebroo dehn da Aybraham disendant dehn. Da naym “Heebroo” kohn fahn di naym a wan a dehn ansesta dehn weh nayhn Eeba. Di langwij weh di Jooz dehn taak da Heebroo.
hisop Hisop da wahn smaal bushi plaant. Di prees dehn doz dip di leef a di hisop chree eena blod ahn sprinkl di peepl dehn wid di blod fi geh dehn redi fi wership Gaad (Jan 19:20; Heebrooz 9:19).
Hoali Spirit Di Hoali Spirit da di saym az Gaad Spirit. Ih da Gaad jos laik how di Faada da Gaad, ahn Jeezas Krais da Gaad; di chree a dehn da wan Gaad (Machyu 28:19). Di Hoali Spirit liv eensaida dehn wan weh bileev eena Jeezas Krais.
Di Hoali Spirit mek peepl noa di chroot bowt Gaad (Jan 16:13; 1 Korintyanz 2:10-13). Ih di pray tu Gaad fi di sayk a di peepl weh bileev eena Jeezas Krais wen dehn noh noa how fi pray dehnself (Roamanz 8:26-27). Ih leed peepl soh dat dehn ku noa Gaad Werd (Di Aks 13:2; 16:6, 7). Ih gi peepl powa soh dat dehn ku teech di Werd a Gaad ahn du ih werk (1 Korintyanz 2:4-5). Ih gi gif tu difrent peepl fi help dehn fi du tingz weh wahn mek di cherch groa ahn geh schrang (1 Korintyanz 12:4-11).
Ilaija Ilaija da-mi wahn grayt prafit a Gaad weh mi liv lang bifoa Jeezas baan. Ih mi taak shaap-wan tu wahn wikid king ahn aala dehn wan weh mi-di wership aidal eena Izrel. Lata di Jooz dehn mi bileev dat Ilaija mi wahn kohn bak fi geh peepl redi fi di taim wen di Mesaiya mi wahn kohn. Jan di Baptis da-mi laik Ilaija (Machyu 11:14; Maak 9:4; Look 1:17; Roamanz 11:2-5; Jaymz 5:17).
Ishmel Hihn da-mi di son weh di slayv, Haygar, mi ga fi Aybraham. (Luk pahn Haygar.)
Izrel Izrel da-mi wahn speshal naym weh Gaad gi Jaykop. Hihn da-mi wan a di too bwai dehn weh Aizak ahn Ribeka mi ga. Ih da wahn impoatant ansesta fi di Jooish peepl. Dehn mi kaal dehn “di peepl a Izrel” er “di chilren a Izrel.” (Luk pahn Jaykop ahn Aybraham.)
Jan Yu ga faiv Jan weh menshan eena di Nyoo Testiment:
1. Jan di Baptis da-mi wahn prafit weh pripyaa di way fi Jeezas. Ih da-mi wahn prafit weh da-mi jos laik Ilaija, ahn ih tel di peepl dehn fi ton fahn dehn sin dehn ahn ton tu Gaad. (Machyu 3:1-15; 11:2-19; 14:1-12; 17:13; 21:24-32; Maak 1:4-11; 6:14-29; 11:29-33; Look 1:13-17, 57-63, 76-80; 3:2-20; 7:18-33; 11:1; Jan 1:6-8, 15, 19-36; 3:22-30.)
2. Di apasl Jan da-mi Zebidee son ahn ih mi ga wahn brada weh nayhn Jaymz. Jan da-mi wan a Jeezas twelv disaipl dehn. Ih mi-di kaal ihself “di disaipl weh Krais mi lov.” Wen Jeezas mi deh pahn di kraas, ih tel Jan fi tek kayr a ih ma, Mayri. Jan rait di foat buk eena di Nyoo Testiment weh nayhn “Di Gud Nyooz Bowt Jeezas Krais Weh Jan Rait” ahn chree ada leta eena di Nyoo Testiment, ahn lata pipl tink dat da hihn rait di buk a Revilayshan. Ih liv fi bee wahn oal man. (Machyu 4:21-22; 10:2; 17:1-13; Maak 1:29; 3:17; 5:37; 9:1-13, 38; 10:35-41; 13:3; Look 8:51; 9:28-36, 49, 54; 22:8; Di Aks 3:1-11; 4:13, 19-20; 8:14-17; Galayshanz 2:9; Revilayshan 1:1, 4, 9; 22:2, 8.)
3. Jan Maak, weh da-mi Baanabas kozn, mi-di werk tugeda wid di apasl Paal. Maak rait di sekant buk eena di Nyoo Testiment weh nayhn “Di Gud Nyooz Bowt Jeezas Krais Weh Maak Rait.” (Di Aks 12:12; 13:4-13; 15:37-39; Koloashanz 4:10; 2 Timoti 4:11; Faileeman 24; 1 Peeta 5:13.)
4. Saiman Peeta pa mi nayhn Jan (Machyu 16:17; Jan 1:42; 21:15-17).
5. Wan a di hai prees famili mi nayhn Jan (Di Aks 4:6).
Jashwa Afta Moaziz ded, Jashwa da di wan weh leed di peepl a Izrel. Ih leed dehn eena di lan a Kaynan, di konchri weh Gaad mi pramis fi gi dehn. Dehn fait wahn waar gens di peepl dehn weh mi-di liv deh, ahn dehn beet dehn. Afta dat, Jashwa shayr op di lan ahn ih gi wahn pees tu eech a di famili dehn a di peepl a Izrel. Jashwa mi-di leed di peepl dehn gud, ahn ih inkorij di peepl dehn fi fala Gaad wid aala dehn haat (Di Aks 7:45; Heebrooz 4:8).
Jaykop Jaykop da-mi Aizak son. Ribeka da-mi fi hihn ma. Ih twin da-mi Eesaa. Eesaa mi baan fos, bot Gaad gi Jaykop di haiya pozishan, jos laik if hihn da-mi di fos baan. Di Jooz dehn kohn fahn Jaykop famili. Gaad chaynj Jaykop naym tu Izrel, soh dat da wai dehn kaal di Jooish peepl “di chilren a Izrel.”
Jerimaiya Jerimaiya da-mi wan a Gaad prafit dehn weh mi liv wahn lang taim bifoa Jeezas mi baan pahn di ert. Eena di taim wen di peepl a Izrel dehn mi-di disobay Gaad, Jerimaiya kaal pahn dehn fi ton fahn dehn sin ahn ton tu Gaad. Ih tel dehn lata ting weh mi fi hapm wen di Mesaiya kohn. Ih tel dehn dehn ting deh lang bifoa dehn hapm, ahn aala dehndeh ting hapm fi chroo (Machyu 2:17; 16:14; 27:9).
Joana Joana da-mi wan a Gaad prafit dehn. Wahn day Gaad sen ahn da di tong a Niniveh fi preech deh. Bot Joana neva mi waahn obay Gaad. Ih boad wahn ship ahn ih gaan aaf eena wahn nada dairekshan. Wail ih mi deh pahn da ship Gaad sen wahn terabl staam. Di peepl dehn weh mi deh pahn di ship riyalaiz dat di staam mi soh bad kaa Gaad mi beks wid Joana. Soh dehn chroa Joana eena di see soh dat dehn kuda sayv fi dehn oan laif. Wahn big fish swala Joana ahn Joana stay deh eena di fish beli fi chree dayz, til di fish vamit ahn op pahn shoa. Afta dat Joana obay Gaad ahn ih gaahn da Niniveh fi preech Gaad mesij (Machyu 12:39-41; 16:4; 27:9).
Joazef Yu ga lata peepl weh nayhn Joazef eena di Baibl:
1. Yu ga Joazef weh da-mi wan a Jaykop twelv son dehn. Ih breda dehn neva laik ahn soh dehn sel ahn az wahn slayv, ahn ih en op eena Eejip. Layta di King a Eejip put ahn in chaaj a evriting. Sayka dat, ih invait ih hoal famili fi kohn kohn liv eena Eejip joorin wahn taim a famin ahn soh ih mi sayv dehn laif (Di Aks 7:9-14; Jan 4:5; Heebrooz 11:21-22; Revilayshan 7:8).
2. Yu ga Joazef weh mi marid tu Mayri, weh da Jeezas Krais ma (Machyu 1:16; 18:20, 24; 2:13, 19; Look 1:27; 2:4, 16, 33, 43; 3:23; 4:22; Jan 1:45; 6:42).
3. Yu ga Joazef weh da-mi wan a Jeezas Krais breda dehn (Machyu 13:55; Maak 6:3).
4. Yu ga Joazef weh da-mi di son a wan a di Mayri dehn, ahn di oalda breda a Jaymz (Machyu 27:56; Maak 15:40, 47).
5. Yu ga wahn Joazef weh kohn fahn Arimateeya. Hihn da-mi wahn rich man ahn ih da-mi wahn memba a di Jooish Kongsl. Ih da-mi wahn gud man ahn ih da-mi wan a Jeezas falowa dehn. Ih tek Jeezas fahn aafa di kraas ahn beri ahn eena fi hihn oan toom (Look 23:50-53).
6. Yu ga Joazef weh dehn mi-di kaal Barsaabas, weh da-mi wan a di man dehn weh fala Jeezas fahn di biginin. Wen dehn mi hafu pik sohnbadi fi bee wahn apasl fi tek Joodas plays, dehn mi hafu pik bitween Joazef Barsaabas ahn Mataiyas. Dehn jraa lat fi si hoo dehn mi wahn pik, ahn dehn pik Mataiyas (Di Aks 1:23).
7. Yu ga Joazef weh evribadi noa beta az Baanabas. Hihn da-mi wan a di fos leeda dehn eena di cherch ahn ih doz chravl pahn mishineri chrip wid Paal (Di Aks 4:36).
Joo Wahn Joo da wan a Aybraham disendant dehn. Eena di biginin di werd “Joo” mi meen “peepl weh stay eena Jooda dischrik,” ahn dehn da-mi peepl weh kohn fahn Jooda famili. Jooda da wan a di twelv branch a di famili a Izrel. Bot layta, di werd “Joo” kohn fi meen aala di peepl a Izrel.
Eena di buk weh Jan rait, ih yooz “di Jooz” fi meen aala di Jooish leeda dehn weh mi ga powa ahn weh mi deh gens Jeezas.
Jooda Jooda da-mi wan a Jaykop twelv son dehn. Fi hihn disendant dehn mi-di liv eena Judeeya. Jeroosalem deh eena da dischrik. Jeezas kohn fahn wahn disendant a Jooda famili, ahn ih baan eena Judeeya eena wahn tong nayhn Betlihem (Machyu 1:2-3; Heebrooz 7:14; 8:8; Revilayshan 5:5; 7:5).
Jooish Kongsl Di Jooish Kongsl da-mi wahn groop a Jooz weh mi oanli impoatant. Yu mi ga semti-wan man in aal een deh, ahn dehn doz mek seeryos disizhan bowt eniting weh ga fi du wid fi dehn rilijan. Di cheef prees mi-di rool oava dehn man deh. Wen dehn bring Jeezas fronta di Jooish Kongsl, dehn seh dat ih fi ded. Bot da mi di Roaman aafisa dehn weh mi ga di atariti fi sentens ahn tu det, soh dehn sen ahn da di govna, Ponchos Pailat (Machyu 26:59; Maak 14:55; 15:1; Look 22:66; Jan 11:47; Di Aks 4:15; 5:21; 6:12; 22:30; 23:1; 24:20).
kaaneelyan Kaaneelyan da wahn kaina red stoan, laik roobi, weh byootiful ahn weh oanli ekspensiv (Revilayshan 21:20).
Kayn Kayn da-mi Adam ahn Eev oalda son. Ih mi jelos ih breda Aybl kaa Gaad mi aksep di sakrifais weh Aybl aafa, bot ih rijek Kayn wan. Aybl aafa wahn sheep, wail Kayn mi aafa som a fi hihn krap. Soh Kayn kil Aybl. Sayka dat, Gaad ponishment fi Kayn da-mi dat ih wahn wanda aal oava di ert ahn peepl wahn rijek ahn (Heebrooz 11:4; 1 Jan 3:12; Jood 11).
Kaynan Kaynan da di lan weh Gaad mi pramis fi gi di peepl a Izrel az dehn oan lan. Now peepl kaal da lan Izrel. Sohntaim dehn kaal da ayrya Palistain (Di Aks 7:11-12; 13:19).
kingdom a hevn Gaad pramis fi sen wahn king fi sayv ih peepl dehn, ahn da king da Jeezas. Wen Jeezas Krais kom eena di werl, Gaad staat tu rool ih peepl eena wahn nyoo way. Dat da wai wen Jeezas kohn tu Jan di Baptis, Jan seh, “di kingdom a hevn wahn soon kohn” (Machyu 3:2). Wen wahn persn bileev eena Jeezas ahn dehn mek ahn di king a dehn laif, dehn kohn fi bee paat a Gaad kingdom. Dat meen dehn mek Gaad rool oava dehn (Maak 10:15). Jeezas seh, “Ah di tel yu di chroot, nobadi kyaahn bee paat a Gaad kingdom if dehn noh baan oava agen” (Jan 3:5). Di apasl Paal seh, “Kaa fi bee paat a Gaad kingdom noh ga notn fi du wid ting weh wi eet er ting weh wi jrink. Gaad kingdom da bowt how wi fi liv rait ahn peesabl wid peepl, ahn bowt di jai weh di Hoali Spirit put eena wi haat” (Roamanz 14:7).
Maak ahn Look ahn Jan yooz di werdz “Gaad kingdom” eena di buk dehn weh dehn rait eena di Nyoo Testiment, bot Machyu mi yooz “kingdom a hevn” eena di buk weh hihn rait bikaa di Jooz dehn noh wahn seh Gaad naym owt dairekli. Soh ih meen di sayhn ting az “Gaad kingdom”: di way Gaad di rool ih peepl.
kleen Wen di Skripcha taak bowt how fi bee “kleen,” ih ga fi du wid how yu fi liv yu laif fronta Gaad, ahn noh jos fi kleen op yu badi kaa ih doti. Fi bee kleen eena Gaad sait da weh di gud leedaz eena di Oal Testiment waahn moas fi dehn peepl. Wen Gaad gi Moaziz di Laa, ih mi ga lata rool fi help di peepl fi si pahn di owtsaid hoo kleen eena Gaad sait. (Yu ku reed bowt dehndeh roolz eena di fos faiv buk a di Oal Testiment.)
Aal kaina difrent ting kuda mi mek peepl noh bee kleen, laik if dehn toch wahn ded badi, er eet sertn food. Dehn hafu wash dehn han ahn playt eena sertn wayz. Dehn noh fi miks notn, laik dehn noh fi marid wahn persn fahn wahn nada rays, ahn dehn noh fi wayr kloaz weh mek fahn too difrent chred weh miks.
Wahn persn ku kohn fi bee kleen agen wid waata er faiya. Dehn yooz waata fi wash di tingz weh dehn yooz ahn fi wash dehn han ahn ada paat a dehn badi ahn eena sohn speshal way. Dat shoa dat dehn kleen eena Gaad sait. (Luk pahn washin serimoni eena dis Glosari.) Sohntaim dehn yooz blod insteda waata. Dehn doz sprinkl di blod a wahn animal weh dehn sakrifais pahn peepl ahn tingz, fi shoa dat di animal mi gi ih laif insteda di persn weh mi sin. Dat paint tu di taim wen Jeezas blod mi wahn shed fi tek weh wi sin soh dat wee ku bee kleen eena Gaad sait (Ifeezhanz 12:24).
Bai di taim Jeezas mi kohn, lata di rilijos leeda dehn, weh dehn kaal Farisee, mi oanli inchrestid fi mek di peepl dehn fala aala di roolz ahn serimoni dehn fi mek peepl kleen pahn di owtsaid (Jan 3:25; Maak 7:3-4; Look 11:39-41). Bot Jeezas mi beks wid dehn, kaa hihn mi waan peepl fi bee kleen pahn di eensaid, eena dehn haat. Sohntaim Jeezas gaahn gens dehn roolz bowt how fi bee kleen. Hihn mi toch wahn ded persn (Look 7:14; Machyu 9:18, 25); ih neva skoal di uman weh toch ahn eevn doa shee mi ga wahn prablem wid hemrij (Machyu 9:20-22). Ih neva mek ih disaipl wash dehn han (Machyu 15:2). Jeezas mi-di seh dat kleenis hafu bee eena wahn persn haat fos, den da persn wahn shoa dat ih kleen eena Gaad sait bai weh ih du (Machyu 5:8; Jan 13:3-14).
Kora Kora da-mi wahn man weh mi leed di peepl a Izrel fi ton gens Moaziz ahn Ayron, weh da-mi dehn leeda dehn. Gaad dischrai Kora ahn fi hihn falowa dehn (Jood 11).
kostom Kostom da di taks weh di govament tek fahn biznizman ahn ada peepl weh bai ting fahn ada konchri fi sel agen er fi yooz fi dehn oanself.
Wahn nada meenin fi kostom da di way peepl aalwayz du sohnting er bileev sohnting fi wahn lang taim.
kovanant Luk pahn agreement.
kraas Di Roaman roola dehn yoostu heng di kriminal dehn pahn wahn kraas fi kil er “kroosifai” dehn. Dat da-mi di ponishment fi peepl weh merda, peepl weh teef, ahn du ada kraim laik dat. Dehn doz tek wahn poas ahn den nayl wahn nada poas tap a di fos wan eena di shayp a wahn kraas. Lata taim dehn doz foas di kriminal dehn fi bak dehn oan kraas tu di plays weh dehn kroosifai dehn. Di soalja dehn nayl di kriminal dehn han ahn fut dehn tu di kraas, ahn den dehn put di kraas fi stan op soh dat di kriminal dehn heng deh til dehn ded. Dis da di way di Roaman soalja dehn mi kil Jeezas Krais.
Krais Di werd “Krais” kohn fahn di Greek langwij ahn ih meen “wahn persn weh dehn put ail pahn ih hed.” Ahn eena di Heebroo langwij di werd “Mesaiya” meen “wahn persn weh dehn put ail pahn ih hed” tu. Fahn lang taim wen Gaad put een wahn man az king oava di Jooish peepl dehn, di prees mi put ail pahn ih hed fi shoa dat hihn da di man weh Gaad mi pik fi serv az king. Soh wen Gaad pramis fi sen wahn king fi sayv fi hihn peepl dehn, ih kaal ahn “di Mesaiya” er “di Krais” fi shoa dat da Gaad pik hihn ahn sen ahn.
Kristyan Wahn Kristyan da sohnbadi weh di fala Jeezas Krais. Dehn bileev dat Krais da dehn Laad ahn Sayvya (Di Aks 11:26; 26:28).
krong Yu mi ga too kaina krong: Wahn king ga wahn krong fi shoa dat hihn da di king. Da kaina krong mek owta goal. Den dehn mi ga wahn nada kaina krong weh mek owta chree leef fi shoa dat dehn di aana wahn persn weh win wahn rays er wahn nada gaym, er fi aana wahn soalja weh win oava ih enimi eena waar.
kroosifai Luk pahn kraas.
Laa Gaad Laa apyaa eena di fos faiv buk a di Baibl. Eena dehn buk wi si di laa dehn weh Gaad gi Moaziz pahn Mongt Sainai. Dehn laa da fi tel di peepl a Izrel how fi liv. Di Ten Komanment dehn da wahn impoatant paat a di Laa.
Bot wahn persn kyaahn get rait wid Gaad eevn if dehn du weh di Laa seh fi du, kaa nobadi kyaahn kip aala di laa dehn. Di Skripcha seh, “Enibadi weh noh du evri singl ting weh di Laa seh, Gaad wahn kandem dehn.” Soh, di Laa da fi mek peepl kanchos dat dehn sin. Di oanli way fi mek evriting rait wid Gaad da fi bileev eena Jeezas Krais (Roamanz 3:19-21; Galayshanz 3:10-25).
lam Wahn lam da wahn yong sheep. Di Jooish peepl dehn doz aafa wahn lam az wahn sakrifais tu Gaad soh dat hihn ku fagiv fi dehn sin. Wen dehn tek di lam blod, da jos laik if da lam mi tek di plays a di persn weh mi sin. Jan di Baptis kaal Jeezas “Gaad Lam” kaa ih tek wi plays ahn ded fi fi wee sin (Jan 1:29, 36).
Leevai Leevai da-mi wan a Jaykop twelv son dehn. Jaykop da-mi wahn oal taim ansesta a di peepl a Izrel. Leevai disendant dehn mi sopoas tu du Gaad werk eena di templ. Dehn mi pik prees fahn monks Leevai disendant dehn, espeshali fahn Ayron famili (Heebrooz 7:5, 9-10; Revilayshan 7:7).
Wan a di twelv disaipl dehn mi nayhn Leevai tu. Sohntaim dehn doz kaal Leevai “Machyu” (Machyu 9:9; Maak 2:14; Look 5:27-29).
Maikl Hihn da wan a Gaad maitiyis aynjel dehn (Jood 9; Revilayshan 12:7).
Mana Dis da-mi di food weh Gaad mi jrap fahn hevn fi di peepl a Izrel wen dehn mi-di chravl chroo di dezert. Ih mi luk laik sohn lee seed weh dehn mi hafu grain ahn bayk. Ih mi tays laik wayfa miks wid honi. Di Jooish peepl dehn mi bileev dat dehn mi fi put som a di mana eena wahn jaar weh dehn stoar eena wahn speshal ches. Layta di prafit Jerimaiya haid di ches eena wahn kayv weh ih wahn stay til wen Gaad kohn fi sayv ih peepl dehn.
Mayri Yu ga lata difrent uman weh nayhn Mayri eena di Nyoo Testiment:
1. Mayri weh da-mi Jeezas ma.
2. Mayri weh kohn fahn Magdaala. Jeezas mi jraiv sebm deeman owta shee, ahn Mayri geh fi bee wan a Jeezas falowa dehn (Machyu 27:55-56; Maak 16:9; Look 8:2; Jan 20:1-2, 11-18).
3. Mayri weh kohn fahn Betani, weh da-mi Marta ahn Lazaros sista. Shee mi sidong bai Jeezas fut di lisn tu ahn (Look 10:38-42; Jan 11:1-5; 12:1-7).
4. Mayri weh da-mi Jaymz ahn Joazef ma. (Maybi da Mayri da di sayhn Mayri weh da-mi Klopas waif.)
5. Mayri weh da-mi Jan Maak ma. Da Mayri mi ga wahn hows eena Jeroosalem weh Jeezas disaipl dehn mi-di meet tugeda (Di Aks 12:12).
Melkizidek Melkizidek da-mi di king a Saylem ahn di prees a di moas hai Gaad. Da hihn mi gaan owt gaahn meet Aybraham ahn bles ahn wen ih mi-di kohn bak hoam afta ih mi don win di waar gens di king dehn. Aybraham gi Melkizidek wan-tent a aala weh ih mi tek fahn di enimi dehn wen ih mi win di waar.
Laytaraan, Gaad seh dat monks di peepl a Izrel, aala dehn prees sopoas tu kohn fahn Leevai famili. Bot wen Melkizidek mi meet op wid Aybraham, Leevai neva eevn baan yet. Di Skripcha noh seh notn bowt Melkizidek ma ner ih pa, ner ih ansesta dehn, ner di biginin a ih laif ner di en. Hihn da laik di Son a Gaad; ih wahn bee wahn prees fareva (Heebrooz 5:6-10; 6:20; 7:1-17).
Mesaiya Luk pahn Krais eena dis Glosari.)
mirakl Wahn mirakl da sohnting weh hapm weh noh nachral; ih oanli hapm kaa Gaad mek ih hapm. Di mirakl dehn weh Jeezas mi du da-mi wahn sain fi paint peepl tu salvayshan.
Moaziz Moaziz mi-di leed di peepl a Izrel; nobadi neva leed dehn laik hihn. Wen di peepl a Izrel mi-di liv anda slayvri da Eejip, Gaad pik Moaziz fi tek dehn owta Eejip ahn bring dehn bak da di lan weh ih mi gi dehn. Gaad chreet Moaziz eena wahn speshal way. Wahn day Moaziz hapm fi si wahn chree weh mi deh pahn faiya, bot ih neva mi-di bon, ahn ih mi noa dat Gaad mi dehdeh. Den Gaad taak tu ahn ahn tel ahn fi bring fi hihn peepl dehn bak tu dehn konchri.
Gaad du lata grayt ting chroo Moaziz. Wahn taim wen di Eejipshan soalja dehn mi-di chays afta dehn, dehn reech di Red See. Wel, Moaziz schrech owt ih han oava di see ahn Gaad mek di see roal bak ahn ih mek di peepl a Izrel paas chroo di Red See sayhn laik if dehn mi deh pahn jrai grong. Bot wen di Eejipshan dehn chrai fala dehn, aala dehn jrongdid.
Gaad gi Moaziz ih Laa fi di peepl a Izrel. Wahn day wen dehn reech wahn mongtin weh nayhn Sainai, Moaziz klaim di mongtin bai ihself ahn stay deh fi wahn lang taim. Gaad taak tu Moaziz ahn ih gi ahn di ten komanment dehn. Wen Moaziz kohn dong fahn aafa Mongt Sainai, ih rait dong aala di laa dehn. Aala di laa dehn dehdeh eena di fos faiv buk a di Baibl; dehn kaal dehn buk deh “Moaziz buk dehn.”
Paasoava Di selibrayshan a Paasoava da wahn impoatant day fi di Jooz dehn. Eena da haliday di Jooz dehn memba how dehn mi kom owta slayvri fahn Eejip. Eena da taim deh Gaad mi seh dat ih mi wahn sen wahn aynjel fi kil di oaldis bwai eena evri hows eena di konchri. Bot Gaad tel di Jooz dehn fi kil wahn sheep ahn put lee bit a sheep blod oava di doa, ahn wen di aynjel si di blod, ih noh wahn kil no bwai een deh. Evribadi weh du weh Gaad seh mi eskayp kaa di aynjel neva gaan eena dehn hows. Soh fahn da taim deh, evri Jooish famili kil wahn sheep wen dehn selibrayt Paasoava. Dehn roas di sheep ahn eet it tugeda az wahn famili (Machyu 5:18-19; Maak 14:1-2; Look 22:7-8).
Paradais Eena di Greek langwij di werd “Paradais” meen “wahn byootiful gyaadn.” Sohntaim da werd meen di “gyaadn a Eedn,” weh Gaad mi put Adam ahn Eev da di biginin a di werl. Bot eena di Nyoo Testiment, Paradais meen di byootiful plays weh dehn wan weh bileev eena Jeezas Krais wahn goh afta dehn ded. Dehn wahn wayt deh sotay dehn kohn bak tu laif wen Jeezas kohn bak fi dehn (Look 23:43; 2 Korintyanz 12:4).
Peeta Luk pahn Saiman Peeta.
Pentikaas Pentikaas meen “fifti.” Di Jooz dehn mi-di selibrayt di fees a Pentikaas fifti dayz afta di Paasoava staat, fi selibrayt di haavis. Da mi pahn Pentikaas di Hoali Spirit mi kohn dong pahn dehn wan weh bileev eena Jeezas (Di Aks 2:1-4; 20:16; 1 Korintyanz 16:8).
Raychel Raychel da-mi wan a Jaykop waif dehn. Jaykop mi oanli lov shee. Raychel da-mi Joazef ahn Benjamin ma. Eena Machyu 2:18 Raychel stan fi aal di Jooish ma dehn (Machyu 2:18).
Ribeka Ribeka da-mi Aizak waif, ahn shee da-mi Eesaa ahn Jaykop ma (Roamanz 9:10-13).
Roam Roam da di moas impoatant siti eena di konchri a Itali. Wen Jeezas mi deh pahn di ert, di peepl dehn a Roam mi don fait gens lata ada konchri ahn dehn beet dehn, ahn den dehn mi-di rool oava dehn. Di konchri a Izrel mi anda di Roamanz dehn. Seeza, di roola a Roam, da-mi di moas impoatant king owta aal di ada roola dehn.
Sabat Di Sabat da wahn day fi res. Gaad tek siks dayz fi mek di ert, ahn pahn di sevent day ih res kaa fi hihn werk mi don. Gaad seh dat man sopoas tu werk fi siks dayz, bot pahn di sevent day, ih sopoas tu res ahn wership Gaad.
Di Jooz dehn mi ga lata laa bowt di Sabat. Dehn seh dat nobadi noh fi werk ataal pahn da day, ahn dehn geh beks no miks if sohnbadi brok di laa. Dat da wai dehn geh beks wen Jeezas heel wahn sik man pahn di Sabat, ahn wen di disaipl dehn pik grayn fi eet pahn di Sabat. Di Jooz dehn seh dat di disaipl dehn mi-di werk pahn di Sabat.
Sadam Sadam da-mi di siti weh Lat ahn ih famili mi-di liv. Sadam mi deh kloas tu wahn siti weh nayhn Gomora. Di peepl a Sadam ahn Gomora mi-di du lata wikidnis. Sayka dat, Gaad mi dischrai dehn tong wid faiya ahn brimstoan (Machyu 10:15; 11:23-24; Look 17:29; Revilayshan 11:8).
Sadyusee Di Sadyusee dehn da-mi wahn rilijos groop weh mi ga wahn hai pozishan monks di Jooz dehn, ahn dehn mi oanli rich. Dehn bileev dat peepl shuda fala di Laa weh Gaad gi Moaziz, bot dehn noh fi fala dehn ada laa weh peepl ad aan tu dat. Dat da wai dehn aalwayz doz aagyu wid di Farisee dehn. Di Sadyusee dehn ga wahn difrent aidyaa how fi bee kleen eena Gaad sait. Di Farisee dehn mi bileev dat peepl wahn kohn bak tu laif afta dehn ded, bot di Sadyusee dehn neva bileev dat.
Saiman Peeta Saiman Peeta kohn fahn wahn famili a Jooish fishaman. Peeta da-mi wan a Jeezas mayn disaipl dehn, lang wid Jaymz ahn Jan. Dehn aalwayz menshan Peeta fos monks di disaipl dehn, ahn ih ku bee dat hihn da-mi fi dehn leeda. Jeezas seh, “Ah wahn kaal yu ‘Peeta,’ weh meen ‘wahn stoan,’ ahn da pahn dis rak Ah wahn bil mi cherch, ahn aala di powa weh deh eena hel wahn kyaahn stan op gens it” (Machyu 16:18).
Sainai Sainai da di naym a wahn mongtin weh Moaziz mi klaim op fi meet wid Gaad wen Gaad gi ahn di ten komanment dehn.
sakrifais Eena di Oal Testiment, Gaad mi aks fi hihn peepl dehn fi aafa sakrifais tu ahn. Yu mi ga difrent kaina sakrifais. Wan kaina sakrifais da-mi fi geh Gaad fi paadn peepl sin. Wen sohnbadi sin, Gaad mi hafu ton ih bak pahn dehn. Di ponishment fi sin da det. Bifoa Jeezas Krais kohn pahn di ert, Gaad peepl dehn yoostu bring wahn animal da Gaad templ ahn di animal wuda ded eena di peepl dehn plays. Di peepl dehnself neva kil di animal. Wen dehn bring di animal da Gaad templ, dehn gi di animal tu di prees weh wuda kil di animal fi di sayk a di peepl dehn. Dehn yoostu kil bul er sheep er goat weh mi deh eena gud helt. Di animal dehn kudn a mi ga notn rang wid dehn. Peepl yoostu aafa wahn nada kaina sakrifais fi gi tanks tu Gaad.
Salaman Salaman da-mi wan a Dayvid son dehn. Hihn da-mi wan a di king dehn weh leed Izrel, ahn nobadi neva leed dehn laik hihn. Wahn nait Gaad taak tu Salaman eena wahn jreem ahn ih aks ahn weh gif ih waahn Gaad gi ahn. Salaman aks Gaad fi gi ahn wizdom soh dat ih ku leed fi hihn peepl dehn gud. Salaman kohn fi ga moa wizdom dan eni ada king. Ahn Gaad gi ahn lata lata richiz tu. Da Salaman bil Gaad Templ fi tek di plays a di tent weh di Jooz dehn mi-di wership Gaad (Machyu 1:6-7; 6:29; 12:42; Look 11:31; 12:27; Di Aks 7:47).
Samayrya Samayrya da wahn dischrik bitween Judeeya ahn Gyalilee. Wen Jeezas mi deh pahn di ert, di peepl a Samayrya mi miks bikaaz fahn lang taim di Jooz dehn mi bring een schraynja fi werk eena Izrel ahn di Jooz fahn Samayrya mi marid op wid dehn ahn dehn staat fi wership fi dehn gaad dehn tu. Di Jooz dehn mi tink dehnself beta dan di Samaritan dehn kaa di Samaritan dehn da neva pyoa Joo. Dehn mi ga fi dehn oan plays a wership, ahn fi dehn oan vershan a Moaziz Laa.
Sayra Sayra da-mi Aybraham waif. Eevn doa ih kudn ga no pikni fi sohn taim, wen ih geh oal ih kohn fi ga wahn son weh nayhn Aizak (Heebrooz 11:11; 1 Peeta 3:6). Luk pahn Aybraham.
Saytan Saytan da di hed a di eevl spirit dehn ahn ih da Gaad enimi. Ih di fool op peepl ahn ih noh waahn dehn obay Gaad. Ih aalwayz mek di peepl weh bileev eena Jeezas memba di tingz weh dehn yoostu du fi mek dehn tink seh dat Gaad neva fagiv dehn. Saytan ga moa naym weh dehn kaal ahn tu, laik “di devl” ahn “gaad a dis werl,” “Biyelzibob” ahn “Belaiyal.”
Seeza Seeza da-mi wahn taitl weh dehn yoostu kaal di Roaman king. Di Roaman peepl dehn mi fait gens lata konchri ahn dehn mi win owt oava dehn. Seeza da-mi di roola a aala dehn nayshan.
serkomsaiz, serkomsizhan Di Jooz dehn mi ga wahn serimoni fi serkomsaiz evri lee bwai ayt dayz afta ih baan. Dehn kot aaf di skin rong di paint a di bwai baybi peenis. Da Gaad ihself tel Aybraham fi du dat. Serkomsizhan da-mi wahn way fi shoa dat wahn man da wahn Joo ahn dat ih bilangz tu Gaad. Sohntaim dehn yoostu kaal di Jooz dehn “peepl weh serkomsaiz.”
Wen peepl fos staat preech di Gud Nyooz bowt Jeezas Krais, som a di Jooz dehn yoostu seh dat if sohnbadi weh da noh wahn Joo waahn bileev eena Jeezas Krais, dehn shuda serkomsaiz dehn fos. Dat wuda bee wahn sain fi shoa dat dehn kohn fi bee wahn Joo ahn dehn agree fi fala Moaziz Laa. Dehn mi-di seh dat dat da di oanli way yu ku bee wan a Gaad pikni dehn. Paal neva agree wid dat. Ih rait bowt dat eena wahn leta weh ih sen tu di cherch eena Galaysha, ahn eena ada leta dehn. Ih seh dat yu oanli ga wan ting weh yu hafu du fi geh sayv; dat da bileev eena Jeezas Krais.
shepad Peepl weh wach oava sheep da shepad. Fahn lang taim peepl yoostu ga lata, lata sheep. Sohntaim di shepad dehn mi ga fi dehn oan sheep, ahn sohntaim di sheep oana dehn haiya wahn shepad. Di shepad dehn mi hafu noa aala di sheep dehn gud. Dehn mi hafu bil wahn fens er waal rong di sheep soh dat notn bad kuda mi hapm tu dehn da nait. Di shepad dehn mi hafu sleep wid di sheep dehn soh dat dehn ku kip teef fahn ron aaf wid eni a di sheep. Di Jooz dehn doz aafa di sheep dehn az wahn sakrifais tu Gaad. Wen Jeezas mi baan, di fos peepl weh di aynjel tel da-mi di shepad dehn (Look 2:7-9).
Eena di Baibl dehn yooz di werd “sheep” wen dehn di taak bowt Gaad peepl dehn. Gaad seh dat ih wahn leed di peepl a Izrel laik wahn shepad (Machyu 2:6). Eena di Nyoo Testiment wi si dat Jeezas Krais da di chroo chroo shepad a fi hihn peepl dehn, ahn evribadi weh bileev eena ahn da fi hihn sheep dehn (Jan 10:1-16). Wahn leeda eena di cherch sopoas tu bee laik wahn shepad fi di flak, weh da di peepl eena di cherch (1 Peeta 5:2).
sinagag Di sinagag da laik wahn kamyooniti senta weh dehn meet fi reed di Skripcha ahn pray ahn wership Gaad. Eech tong weh Jooish peepl liv ga wan.
skroal Wahn skroal da wahn dakyument weh mek owta paachment (paypa) er animal skin, weh dehn pays tugeda eena wahn lang schrip ahn den roal op pahn wahn stik ahn den tai it er seel it fi mek ih noh loos. Yoozhwali wahn skroal oanli ga raitin pahn wan said.
Son a Man Eena di Oal Testiment, di prafit Danyel rait bowt di Mesaiya weh Gaad mi wahn sen fahn hevn fi sayv di peepl fahn dehn sin. Danyel kaal ahn di Son a Man, ahn eena di Nyoo Testiment, dat da weh Jeezas aalwayz kaal ihself. Da naym meen dat hihn da Gaad weh ton wahn man, ahn ih ga atariti weh kohn fahn hevn. Aala wi da hyooman been, bot da atariti mek hihn difrent.
Spirit a Gaad Luk pahn Hoali Spirit.
Stowik Yu mi ga wahn groop a peepl weh mi-di fala di teechin a wahn waiz man fahn Grees weh dehn kaal Zeeno. Dehn peepl yoostu bileev seh dat dehn oan main da-mi fi dehn Gaad. Dehn seh dat yu shuda fala weh yu main tel yu. Pahn tap a dat, yu noh fi gi yu badi weh ih waahn; yu shuda ga self-kanchroal eena yu laif. Dehn doz aagyu wid di Epikyooryan groop (Di Aks 17:18).
taks kalekta Wen Jeezas mi deh pahn di ert, di taks kalekta dehn mi-di werk fi di Roaman govament. Dehn da-mi Jooz bot dehn mi-di help di Roaman peepl dehn fi foas di peepl fi pay di Roaman soalja dehn. Di Roaman soalja dehn mi don fait gens di Jooz dehn ahn dehn mi-di foas dehn fi obay dehn. Soh di Jooz dehn mi hayt di taks kalekta dehn. Pahn tap a dat, di taks kalekta dehn mi-di mek dehn pay moa moni dan weh dehn shuda mi pay soh dat dehn kuda teef som a it fi dehnself.
teecha a di Jooish Laa Di teecha a di Jooish Laa dehn doz teech di peepl di Oal Testiment Laa. Dehn doz teech espeshali fahn di faiv buk dehn weh Moaziz rait.
templ Fi di Jooish peepl dehn, di templ da-mi di moas impoatant plays. Ih mi bil pahn wahn hai plays eena di siti a Jeroosalem weh mi deh eena di konchri a Izrel. Di Jooz dehn mi-di goh da di templ fi selibrayt fi dehn rilijos haliday dehn, ahn fi aafa sakrifais tu Gaad. King Salaman bil di fos templ fi tek di plays a Gaad tent, ahn ih set op di templ eena di sayhn patan weh Gaad shoa Moaziz fi mek Gaad tent. (Luk pahn tent.) Bot di templ mi mek owta byootiful stoan ahn wud ahn goal, ahn ih stay deh eena wan plays. Layta, wahn enimi dischrai di templ weh Salaman mek, ahn dehn kehr di peepl tu wahn nada konchri az slayv. Den, wen di peepl kohn bak da Jeroosalem, dehn bil wahn nyoo templ. Den joorin Jeezas taim, Herod mi mek di templ eevn moa byootiful.
Oanli di Jooish man dehn weh mi gaahn chroo di washin serimoni kuda mi goh eena di templ. Bot di templ mi ga wahn big yaad rong it wehpaa ada peepl ku goh, ahn weh peepl ku bai animal fi mek di prees sakrifais tu Gaad fi dehn. Rong di owtsaid a di templ mi ga wahn big varanda weh peepl wuda gyada, ahn di teecha dehn wuda teech di Skripcha tu dehn. Di mayn paat a di templ mi ga too room, “Di Hoali Plays” ahn “Di Moas Hoali Plays.” Da oanli di hai prees wan ga di rait fi goh eensaida “Di Moas Hoali Plays,” ahn ih ku oanli goh een deh wan taim eech yaa fi aafa sakrifais tu Gaad fi aks Gaad fi fagiv di peepl dehn sin. Wahn tik kertn mi separayt dehn too room. Wen Jeezas ded, da kertn tayr rait fahn tap tu batam. (Machyu 27:51; Maak 15:38; Look 23:45). Dat shoa dat Gaad mi oapm di way soh dat evribadi ku now goh eena fi hihn prezens if dehn bileev eena Jeezas Krais.
Di Roaman aami dischrai di templ bowt terti yaaz afta Jeezas gaahn bak da hevn, ahn di Jooish peepl dehn neva bil wahn nada templ agen. Bot fi di Kristyan dehn, Gaad seh dat da fi hihn spirit liv eensaida dehn, ahn dehn badi da Gaad templ, soh dehn shuda kip dehnself hoali (1 Korintyanz 3:16-17; 6:19).
tent Fahn lang taim, wen di peepl a Izrel mi-di wanda eena di dezert, Gaad tel Moaziz fi mek wahn speshal tent wichpaa dehn mi fi wership ahn. (Dehn kaal dis “di tabanakl” tu, weh meen “di plays wehpaa Gaad liv monks ih peepl.”) Gaad tel Moaziz egzakli how fi mek di tent wid byootiful klaat ahn animal skin. Di peepl dehn kuda mi tek di tent dong ahn kehr di paat dehn wid dehn wehpaa dehn mi-di goh. Soh wen dehn reech wahn nada plays, dehn kuda mi put op bak di tent agen. Dehn mi ga wahn alta fi bon animal sakrifais owtsaida di tent ahn wahn goal alta fi bon insens eensaid di tent. Dis tent mi ga too room. Dehn mi kaal di fos room “Di Hoali Plays.” Wahn lampstan, wahn taybl, ahn di hoali bred dehn weh di prees dehn doz aafa tu Gaad mi deh een deh. Di neks room mi deh bihain wahn kertn, ahn dehn mi kaal bak dehsoh “Di Moas Hoali Plays.” Di Agreement Baks mi dehdeh, ahn oanli di hai prees kuda mi goh een deh.
washin serimoni Di Jooish peepl dehn mi ga roolz bowt how fi wash dehnself eena sohn speshal way bifoa dehn eet, ahn bifoa dehn wership eena di templ, ahn fi ada speshal taim. (Luk pahn kleen eena dis Glosari.)
wido Da wahn laydi weh mi marid hoofa hozban don ded.
Zaiyan Zaiyan da wahn mongtin weh deh da Jeroosalem. Gaad templ mi bil pahn tap a da mongtin, ahn dat da di moas impoatant mongtin eena di siti (Machyu 21:5; Jan 12:15; Roamanz 9:33; 11:26; 1 Peeta 2:6). Sohntaim di werd “Zaiyan” meen di hoal siti a Jeroosalem, ahn sohntaim ih meen “hevn,” di plays weh Gaad deh (Heebrooz 12:22; Revilayshan 14:1).